Η Πελοπόννησος μετά την 4η Σταυροφορία: η οργάνωση του χώρου, η άμυνά του και η αρχιτεκτονική των οχυρωματικών έργων

Abstract

The subject of this PhD thesis is the defensive organization of the Peloponnesian peninsula by the Crusaders after the 4th Crusade that led to the collapse of the Byzantine Empire and the occupation of the country. The Franks had already organized their new possession after the first successful operations and before the conquest was completed. The organization based on the feudal system that had been applied in their homelands in W Europe, while they tried to utilize the existing ancient or byzantine fortifications in installing a defensive network for the new Frankish hegemony.The survey is organized in three parts. In the first, a brief historical and geographical overview of the Peloponnese and the broader political, economic, social and defensive organization of both Byzantine Empire and W Europe is included and mainly a complete, as much as possible, collection of the fortified Peloponnesian sites. For each site, a table was compiled with the basic information drawn from the bibliographic research and from the in - situ inspections that were carried out, such as the location, altitude, historical data, description of the remains, visual contact with other positions, category of fortifications and bibliographical references. Particularly important at this stage of the research was the recording and highlighting of unknown or less studied sites, which remained outside the field of interest of both researchers and the public services of Ministry of Culture due to the lack of relevant reports, the state of conservation, the careless - poor construction or the inability to access. The collected material constituted the first stage for the further development of the research and the formulation of the conclusions, but also it was an important database for the fortified sites of the Peloponnese, especially for the lesser known ones, whose state of conservation is deteriorating. We hope that this corpus with its documentation will constitute an important tool for future researchers and contribute to the preservation of the memory of the Peloponnesian fortified sites, even though the material remains may be lost in the coming years. At the same time, an attempt was made to identify castles, known from historical sources, with sites recorded during the present study. Maps were prepared for each administration unit (barony, castellany) with the fortified sites, their categories based to their defensive structure as well as their hierarchy according to their importance, as it emerged from the historical data, the observed ruins and the characteristics of each site.The second part of this study includes the analysis of the crusader defensive network that was formed to secure hegemony from hostile intrusions came both from inside the Peloponnesian territory, such as the local inhabitants, the Venetians in S Messenia or the Byzantines, especially with their recovery in the SE after the mid - 13th century, as well as from other nearby or not regions (Catalans of the Duchy of Athens, Turks of Asia Minor, etc.). In this context, an analysis of the operation of this network is attempted in relation to the organization and spatial development of the administration units, the communication axes of the Peloponnese, the geomorphological relief or the particular population groups that required more careful management. Finally, in the third part, the general conclusions are formulated regarding the choices of the Franks during their establishment in a foreign environment, the reuse of older fortified sites and the possible general reorganization or transformation of the previous situation, formed during the mid - Byzantine period and encountered upon their arrival. An attempt is also made to highlight the changes that took place with the reappearance of the Byzantines in Laconia and their gradual expansion against the Frankish hegemony, until their final dominance in the first decades of the 15th century.

Αντικείμενο της παρούσας έρευνας αποτελεί η οργάνωση της άμυνας του πελοποννησιακού χώρου από τους σταυροφόρους μετά τη 4η Σταυροφορία που οδήγησε στην κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και την κατάληψη της χώρας. Ήδη μετά τις πρώτες επιτυχείς επιχειρήσεις και πριν ολοκληρωθεί η κατάκτηση, οι Φράγκοι οργάνωσαν τη νέα τους κτήση με βάση το φεουδαρχικό σύστημα που είχε εφαρμοστεί στις ιδιαίτερες πατρίδες τους στη Δ Ευρώπη, ενώ προσπάθησαν να αξιοποιήσουν τις υφιστάμενες αρχαίες ή βυζαντινές οχυρώσεις στο πλαίσιο της αμυντικής θωράκισης της φράγκικης ηγεμονίας. Η μελέτη διαρθρώνεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο, εκτός από τη σύντομη ιστορική και γεωγραφική επισκόπηση της Πελοποννήσου αλλά και της ευρύτερης οργάνωσης σε πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και αμυντικό επίπεδο τόσο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας όσο και της Δ Ευρώπης, περιλαμβάνεται κατά τον δυνατόν η πλήρης συγκέντρωση των υπό μελέτη οχυρών θέσεων (κάστρων, οχυρών, μεμονωμένων πύργων, διατειχισμάτων). Για κάθε θέση συντάχθηκε καρτέλα με τις βασικές πληροφορίες που αντλήθηκαν από τη βιβλιογραφική έρευνα αλλά και από τις επιτόπιες αυτοψίες που πραγματοποιήθηκαν, όπως η τοποθεσία, το υψόμετρο, τα ιστορικά στοιχεία, η περιγραφή των καταλοίπων, η οπτική επαφή με άλλες θέσεις, η κατηγορία των οχυρώσεων και οι βιβλιογραφικές αναφορές. Ιδιαίτερα σημαντικό σε αυτό το στάδιο της έρευνας ήταν η καταγραφή και ανάδειξη άγνωστων ή λιγότερο μελετημένων οχυρών θέσεων, οι οποίες παρέμεναν εκτός του πεδίου ενδιαφέροντος τόσο των ερευνητών όσο και των αρμόδιων υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού (ΥΠΠΟ) λόγω της έλλειψης σχετικών αναφορών, της κατάστασης διατήρησης, της μη επιμελημένης κατασκευής ή της αδυναμίας πρόσβασης (ανυπαρξία δρόμων προσέγγισης κλπ.). Το υλικό που συγκεντρώθηκε αποτέλεσε το πρώτο βήμα για την περαιτέρω εξέλιξη της έρευνας και τη διατύπωση των συμπερασμάτων, αλλά παράλληλα και μία σημαντική βάση δεδομένων για τις οχυρές θέσεις της Πελοποννήσου, ιδιαίτερα για τις λιγότερο γνωστές, των οποίων η κατάσταση διατήρησης βαίνει επιδεινούμενη. Έτσι, η βάση αυτή με τα στοιχεία τεκμηρίωσης που περιλαμβάνει, ευελπιστούμε να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο για τους μελλοντικούς ερευνητές και να συνεισφέρει στη διατήρηση της μνήμης των πελοποννησιακών οχυρών θέσεων, καθώς είναι πιθανό τα υλικά κατάλοιπα ορισμένων εξ αυτών να εξαλειφθούν μέσα στα επόμενα χρόνια. Άλλωστε η μακραίωνη ιστορία της χώρας με τη συχνή εναλλαγή κυριάρχων είχε σημαντική επίπτωση στην κατάσταση διατήρησης των οχυρωματικών μνημείων, ένα ποσοστό των οποίων σώζεται με λιγοστά ερείπια κάτω από πυκνή βλάστηση, συχνά δύσκολα αναγνώσιμο. Παράλληλα, επιχειρήθηκε η ταύτιση γνωστών από τις ιστορικές πηγές κάστρων με θέσεις που καταγράφηκαν κατά την εξέλιξη της έρευνας. Εκπονήθηκαν επίσης, χάρτες ανά διοικητική ενότητα (πχ. βαρωνία, καστελλανία) με τις οχυρές θέσεις που περιλαμβάνονταν σε αυτή, τις κατηγορίες τους σε σχέση με την αμυντική τους συγκρότηση, καθώς και την ιεράρχησή τους ανάλογα με τη σημασία τους, όπως αυτή προέκυψε από τα ιστορικά δεδομένα, τα παρατηρούμενα ερείπια και τα χαρακτηριστικά της κάθε θέσης. Το δεύτερο μέρος της έρευνας περιλαμβάνει την ανάλυση του σταυροφορικού αμυντικού δικτύου που διαμορφώθηκε προκειμένου να εξασφαλίσει την ηγεμονία από τις εχθρικές επιβουλές και τους κινδύνους που προέρχονταν τόσο από τον ίδιο τον πελοποννησιακό χώρο, από τον τοπικό πληθυσμό, τους Ενετούς της Ν Μεσσηνίας ή τους Βυζαντινούς, ιδιαίτερα με την ανάκαμψή τους στα ΝΑ μετά τα μέσα του 13ου αι. όσο και εκτός αυτού (Καταλανοί Δουκάτου Αθηνών, Τούρκοι Μικράς Ασίας κλπ.). Στο πλαίσιο αυτό επιχειρείται η ανάλυση της λειτουργίας του δικτύου αυτού σε σχέση με την οργάνωση και τη χωρική ανάπτυξη των επιμέρους ενοτήτων (βαρωνιών, καστελλανιών), τους άξονες επικοινωνίας της Πελοποννήσου, του γεωμορφολογικού αναγλύφου ή των ιδιαίτερων πληθυσμιακών ομάδων που απαιτούσαν ιδιαίτερη διαχείριση. Τέλος, στο τρίτο μέρος διατυπώνονται τα γενικότερα συμπεράσματα και οι διαπιστώσεις αναφορικά με τις επιλογές των Φράγκων κατά την εγκατάστασή τους στο νέο αυτό περιβάλλον, την αξιοποίηση - επανάχρηση παλαιότερων οχυρών θέσεων και την ενδεχόμενη γενικότερη αναδιοργάνωση ή μετάπλαση της προγενέστερης κατάστασης που είχε διαμορφωθεί κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο και συνάντησαν κατά την άφιξή τους. Παράλληλα, γίνεται προσπάθεια να επισημανθούν οι αλλαγές που συντελέστηκαν με την επανεμφάνιση των Βυζαντινών στη Λακωνία και τη σταδιακή τους επέκταση εις βάρος της φράγκικης ηγεμονίας, μέχρι την τελική τους επικράτηση στις πρώτες δεκαετίες του 15ου αι.