Ο χωρικός αντικατοπτρισμός της Συνθήκης της Λωζάννης στην ευρύτερη περιοχή της πόλης των Χανίων και η συμβολή των προσφυγικών εγκαταστάσεων και των ανταλλάξιμων περιουσιών στην πολεοδομική και αρχιτεκτονική εξέλιξή της

Abstract

The arrival of approximately 11,000 refugees in the region of Chania, following the Asia Minor Catastrophe of 1922 and the Treaty of Lausanne in 1923 - which established the compulsory population exchange between Greece and Turkey and the redistribution of the properties of the displaced populations - led to a 24% increase in the local population. The so-called "exchangeable" properties - assets abandoned by the departing Muslim population - emerged as a key mechanism for meeting the urgent housing needs of the refugees and played a central role in the subsequent spatial and social development of the city of Chania. The aim of this dissertation is to document and interpret the spatial transformations that took place in the urban and peri-urban areas of Chania following the refugee resettlement and the redistribution of exchangeable properties, as well as to assess their contribution to the urban and architectural development of the city. More specifically, the study examines the nine refugee settlements that were created to house the refugees and the areas where exchangeable properties are found – religious buildings (8), lands (16), and metochia (23) – within the current urban complex of Chania and in surrounding peri-urban settlements. Despite the profound impact of this – often paradoxical – transformation of urban space, existing research on the refugee settlements of Chania, as well as other small urban centres in the so-called “New Lands”, remains limited, while studies focusing specifically on the “exchangeable” properties are almost entirely lacking, with most approaches taking a mainly sociological perspective and overlooking the spatial and architectural dimensions. As such, there exists a research gap that the present dissertation seeks to address. Through the findings, it becomes clear that the state policies for the social and economic integration of the refugees, the ways in which the departure of the Muslim population created favourable conditions for a process of “hellenisation” of the urban space in Chania, as well as the fundamental importance of refugee rehabilitation in designated settlements, exchangeable lands, and metochia, all contributed decisively to the shaping of a new urban, social, and demographic landscape. In attempting to identify the distinct condition that emerged in the development of Chania through the “exchangeable” properties, it becomes evident that the former exchangeable areas constitute urban space whose character remains, to some extent, rural. Although the city presents an urban image through its façades, street layout, and planning grid, the interiors of many blocks—with their courtyards, scattered small cultivations, and everyday spatial practices—reveal the continuation of a rural way of life. Within these areas, a social and spatial condition exists that is not reflected in the city’s visual identity but instead expresses a contradiction between the urban exterior and the hidden rural life unfolding within. The observation of this phenomenon in Chania may serve as a starting point for further research on other Greek cities with a history of exchangeable properties, offering valuable insights into the development of the modern Greek city and society, within an urbanisation process that remains incomplete and contradictory.

Η άφιξη περίπου 11.000 προσφύγων στον νομό Χανίων, η οποία πραγματοποιήθηκε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και τη Συνθήκη της Λωζάννης το 1923 — που καθόρισε το υποχρεωτικό πλαίσιο για την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και την αναδιανομή των περιουσιών των εκτοπισμένων — οδήγησε σε αύξηση του πληθυσμού κατά 24%, με τα περίφημα «ανταλλάξιμα» – περιουσίες που εγκαταλείφθηκαν από τον μουσουλμανικό πληθυσμό – να αποτελούν βασικό εργαλείο για την κάλυψη των αναγκών στέγασης και διαβίωσης των προσφύγων και να συμβάλλουν καθοριστικά στη μετέπειτα εξέλιξη της πόλης των Χανίων. Ο νομός Χανίων είναι ένας από τους είκοσι οκτώ νομούς της χώρας στους οποίους εντοπίζονται ανταλλάξιμα ακίνητα, καθώς η παρουσία του μουσουλμανικού πληθυσμού υπήρξε σημαντική την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας και συνεχής έως το 1923, παρουσία που συνοδευόταν και από αξιοσημείωτη συμμετοχή στην κατοχή γαιών. Η αποκατάσταση των προσφύγων στην πόλη των Χανίων, μέσω της δημιουργίας προσφυγικών συνοικισμών και της αξιοποίησης των ανταλλάξιμων περιουσιών, λειτούργησε ως καταλύτης για την πολεοδομική επέκτασή της, κυρίως προς τα νότια και τα δυτικά, όπου υπήρχαν εκτεταμένες μουσουλμανικές γαίες. Σκοπός της διδακτορικής διατριβής είναι η τεκμηρίωση και ερμηνεία των χωρικών μεταβολών που συντελέστηκαν στον αστικό και περιαστικό χώρο των Χανίων μετά την προσφυγική εγκατάσταση και την αναδιανομή των ανταλλάξιμων περιουσιών, καθώς και η αποτίμηση της συμβολής τους στην πολεοδομική και αρχιτεκτονική εξέλιξη της πόλης.Πιο συγκεκριμένα, εξετάζονται οι προσφυγικοί συνοικισμοί που δημιουργήθηκαν για τη στέγαση των προσφύγων και οι περιοχές όπου εντοπίζονται ανταλλάξιμα ακίνητα –γαίες και μετόχια- στο σημερινό πολεοδομικό συγκρότημα των Χανίων και σε περιαστικούς οικισμούς των δημοτικών κοινοτήτων Σούδας, Νεροκούρου, Μουρνιών, Περιβολίων, Δαράτσου, καθώς και των τοπικών κοινοτήτων Βαμβακόπουλου και Τσικαλαριών. Παρά την κρισιμότητα του θέματος και την έντονη επιρροή αυτής της – κατά κανόνα παράδοξης – εξέλιξης του αστικού χώρου, οι υφιστάμενες έρευνες για τα «προσφυγικά» των Χανίων αλλά και άλλων μικρών αστικών κέντρων των λεγόμενων «Νέων Χωρών» παραμένουν περιορισμένες και για τα «ανταλλάξιμα» σχεδόν ανύπαρκτες, με τις περισσότερες προσεγγίσεις να έχουν κυρίως κοινωνιολογικό χαρακτήρα, παραμελώντας πτυχές που αφορούν την αρχιτεκτονική και τη διαχείριση του χώρου. Κατά τούτο, απαντάται ερευνητικό κενό το οποίο η παρούσα διατριβή θα επιχειρήσει να καλύψει. Τα κύρια ερευνητικά ερωτήματα που θα επιχειρηθεί να απαντηθούν μεταξύ άλλων είναι τα εξής:– Ποιος ο ρόλος των «προσφυγικών» και των «ανταλλαξίμων» στην παραγωγή και εξέλιξη του δομημένου χώρου της πόλης των Χανίων;– Ποια ήταν η διαδικασία μετατροπής του αγροτικού τοπίου των Χανίων σε αστικό μέσω των «ανταλλαξίμων» και σε ποιες περιοχές διακρίνονται εντονότερα τα χωρικά αποτυπώματα αυτής της μεταβολής και γιατί;– Ποιος ο ρόλος των ανταλλάξιμων μετοχίων στην προσφυγική αποκατάσταση και την οικιστική επέκταση του περιαστικού τοπίου;– Αποδίδεται χωρικά πρόθεση «ενσωμάτωσης» του προσφυγικού πληθυσμού στην πόλη ή το αντίθετο και πως αποδίδεται χωρικά;– Σε ποιο βαθμό ο θεσμός των ανταλλάξιμων περιουσιών λειτούργησε ως εργαλείο εξελληνισμού του αστικού χώρου στα Χανιά; Ποιος ο ρόλος της διαχείρισης των ανταλλάξιμων θρησκευτικών κτισμάτων;– Παραμένουν διακριτοί σήμερα οι προσφυγικοί θύλακες στον αστικό ιστό των Χανίων και πως ερμηνεύεται η σημερινή τους κατάσταση;– Θα μπορούσαν οι προσφυγικοί συνοικισμοί να αποτελέσουν μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς των Χανίων και να ενταχθούν στην ιστορική αφήγηση της πόλης ως κεντρικός παράγοντας της χωρικής της εξέλιξης; Η πρωτογενής έρευνα περιέλαβε δεκατέσσερα δημόσια αρχεία (1. Αρχείο της Τοπογραφικής Υπηρεσίας Χανίων, 2. Αρχείο της Αγροτικής Τράπεζας Ελλάδος, 3. Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, 4. Ιστορικό Αρχείο Τράπεζας της Ελλάδος, 5. Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, 6. Αρχείο Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος», 7. Γενικά Αρχεία του Κράτους, 8. Αρχείο Χαρτών Υπηρεσίας Δόμησης Δήμου Χανίων, 9. Αρχείο Χαρτών και Φωτογραφιών της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, 10. Αρχείο Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας Χανίων, 11. Αρχείο Δημοτικής Βιβλιοθήκης Χανίων, 12. Αρχείο ΥΔΑΜΚ, Γραφείο ΔΑΠ Χανίων, 13. Φωτογραφικό αρχείο Φιλολογικού Συλλόγου Χανίων «Ο Χρυσόστομος», 14. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών) και σημαντικό αριθμό ιδιωτικών αρχείων και συλλογών. Η διατριβή αποτελείται από την Εισαγωγή-Μέθοδο, μια σύντομη αναφορά στο θεσμικό πλαίσιο των ανταλλάξιμων και την προσφυγική εγκατάσταση, τρία βασικά μέρη και την Ερμηνεία-Συμπεράσματα. Στο Α΄ μέρος με τίτλο Το αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό κατάλοιπο στα Χανιά πριν από την άφιξη των προσφύγων και οι πρώτες προσπάθειες για την αποκατάστασή τους, η διατριβή,α) επιχειρεί να αποδώσει επιγραμματικά το πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό κατάλοιπο πριν από την έλευση των προσφύγων, προκειμένου να καταστεί δυνατή η αποτίμηση της επίδρασης της προσφυγικής εγκατάστασης, και επίσης,β) αναλύει την άφιξη των προσφύγων στα Χανιά και τις πρώτες προσπάθειες της πολιτείας για την άμεση κάλυψη των στεγαστικών τους αναγκών, τις αρχικές προσφυγικές εγκαταστάσεις και τις αποφάσεις για την οριστική τους αποκατάσταση, μέσω της ίδρυσης προσφυγικών συνοικισμών και της διαχείρισης της ανταλλάξιμης περιουσίας στην ευρύτερη περιοχή των Χανίων. Το Β΄ μέρος, με τίτλο Τα «Προσφυγικά» των Χανίων, πραγματεύεται τη κρατική διαδικασία εγκατάστασης των προσφύγων στην πόλη των Χανίων με την ανέγερση εννέα (9) προσφυγικών συνοικισμών και συγκεκριμένα: 1.Προσφυγικός συνοικισμός της Ε.Α.Π., 2.Προσφυγικός συνοικισμός στη θέση «Φιστικιές», 3.Προσφυγικός συνοικισμός στη θέση «Άγιος Ιωάννης», 4.Προσφυγικός συνοικισμός «Μπόλαρη», 5.Προσφυγικός συνοικισμός «Δικαστηρίων», 6.Προσφυγικός συνοικισμός στη θέση Παχιανά, 7.Προσφυγικός συνοικισμός στη θέση Άγιος Λουκάς, 8.Προσφυγικός συνοικισμός Σάντουιτς Ι, 9.Προσφυγικός συνοικισμός Σάντουιτς ΙΙ. Το Γ΄ μέρος, με τίτλο Τα «Ανταλλάξιμα» των Χανίων, χωρίζεται σε δύο υποκεφάλαια και επικεντρώνεται στη διαχείριση και αξιοποίηση της ανταλλάξιμης περιουσίας (θρησκευτικά κτίσματα, ανταλλάξιμες γαίες και μετόχια). Το πρώτο υποκεφάλαιο, Ανταλλάξιμα «εντός» της πόλης των Χανίων, διακρίνεται σε δύο επιμέρους ενότητες. Η πρώτη ενότητα, Ανταλλάξιμα θρησκευτικά κτίσματα, αφορά οκτώ (8) κτίρια, τα οποία είναι κυρίως τζαμιά, καθώς και ένα χαμάμ και μία δεξαμενή, που συνδέονταν άμεσα με τη μουσουλμανική θρησκευτική λατρεία (το Γιουσούφ Πασά τζαμί, το Οθωμανικό Λουτρό στην οδό Χάληδων, τη Δεξαμενή Σπλάντζιας, το Σινάν Αγά ή Αράπ τζαμί, το Χασεκή Μεχμέτ Αγά ή Μαχαλέ τζαμί, το Τζαμί Μεϊντάνι στη Χαλέπα, το Τζαμί της Νέας Χώρας και το Χουσεΐν Πασά τζαμί στο Άνω Κουμ Καπί). Παράλληλα, εξετάζονται και κτίσματα τα οποία, αν και δεν αποτέλεσαν ανταλλάξιμη περιουσία, συνδέθηκαν είτε με την προσωρινή διαμονή προσφύγων είτε με τη μεταγενέστερη αλλαγή χρήσης τους μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης, όπως το Τζαμί του Κιουτσούκ Χασάν, το Χασεκί Αχμέτ Αγά τζαμί, το Ταφικό μνημείο Κουμπές και ο Τεκές Μεβλεβήδων. Η δεύτερη ενότητα, Ανταλλάξιμες γαίες και μετόχια, παρουσιάζει τα δέκα (10) ανταλλάξιμα αγροκτήματα που εντοπίζονται εντός των ορίων της πόλης, καθώς και τα μετόχια που περιλαμβάνονταν σε αυτές τις εκτάσεις (το ανταλλάξιμο αγρόκτημα «Βαρούσι», το αγρόκτημα «Άγιος Κωνσταντίνος», το αγρόκτημα «Νίκη», το αγρόκτημα «Αδά-Παζάρ» μαζί με το μετόχια Μπάρμπου, το αγρόκτημα «Δημοκρατία» με το Κόκκινο μετόχι, το αγρόκτημα «Νέμεσις» με τα μετόχια Κάτω Πασακάκι και Πάνω Πασακάκι, το αγρόκτημα «Κριτζάλια» με το μετόχι Χαρακιά, το αγρόκτημα «Ελευθέριος» και το αγρόκτημα «Ιωνία»). Το δεύτερο υποκεφάλαιο, με τίτλο Ανταλλάξιμα «εκτός» της πόλεως των Χανίων, εξετάζει την ανταλλάξιμη περιουσία που εντοπίστηκε στον περιαστικό χώρο της πόλης, παρουσιάζοντας έξι (6) αγροκτήματα και τα αντίστοιχα μετόχια που περιλαμβάνονταν σε αυτά (το ανταλλάξιμο αγρόκτημα «Μουρσαλή», το αγρόκτημα «Νεροκούρου-Τσικαλαριά» με τα μετόχια Κάτω Μουλά Χανούμ, Πάνω Μουλά Χανούμ και Μεμίση, το αγρόκτημα «Κουκουλιερός» με το μετόχι Κουκουναράς (Χαμίτ Μπέη), το αγρόκτημα «Κωνσταντινούπολις» με τα μετόχια Τσίγκρη, Χαϊδέρ Αγά, Πετρή Μπέη και Αγαδάκη, το αγρόκτημα «Αλάτσατα» με τα μετόχια Μετοχάκι και Στύλος και, τέλος, το αγρόκτημα «Γαλατάς-Περιβόλια» με τα μετόχια Μουσταφά Ναϊλί Πασά, Κεφαλιανού, Καρά Αλή, Γετίμ Αγά, Κατρή Μπέη, Μακρύς Τοίχος και Κάτω Μακρύς Τοίχος.) Μέσα από τη διατριβή, γίνεται φανερό ότι οι πολιτικές κοινωνικής και οικονομικής ενσωμάτωσης των προσφύγων, οι τρόποι με τους οποίους η αναχώρηση των Μουσουλμάνων δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για μια διαδικασία «εξελληνισμού» του αστικού χώρου στα Χανιά, καθώς και η θεμελιώδης σημασία της προσφυγικής εγκατάστασης σε συνοικισμούς, ανταλλάξιμες γαίες και μετόχια, συνέβαλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση ενός νέου πολεοδομικού, κοινωνικού και δημογραφικού τοπίου. Η προσφυγική αποκατάσταση λειτούργησε ως βασικός μοχλός της αστικής επέκτασης, συμβάλλοντας καθοριστικά στη διαμόρφωση της σύγχρονης εικόνας και έκτασης των Χανίων. Σε μία προσπάθεια εντοπισμού της ιδιαιτερότητας που έχει προκύψει στην εξέλιξη της πόλης των Χανίων μέσω των «ανταλλαξίμων», διαπιστώνεται ότι οι πρώην ανταλλάξιμες περιοχές αποτελούν αστικό χώρο του οποίου ο χαρακτήρας παραμένει σε κάποιο βαθμό αγροτικός. Αν και η πόλη, μέσω των προσόψεων, της ρυμοτομίας και της πολεοδομικής χάραξης, παραπέμπει σε αστικό περιβάλλον, το εσωτερικό πολλών οικοδομικών τετραγώνων – με τις αυλές, τις διάσπαρτες μικρές καλλιέργειες και τις καθημερινές πρακτικές χρήσης του χώρου – αποκαλύπτει τη συνέχιση ενός αγροτικού τρόπου ζωής. Υφίσταται, επομένως, στην περιοχή των πρώην ανταλλαξίμων των Χανίων μία κοινωνική και χωρική συνθήκη, η οποία δεν αποτυπώνεται στην εικονογραφία της πόλης, αλλά συνιστά μία αντίφαση ανάμεσα στο αστικό περίβλημα και την αθέατη αγροτική ζωή των οικοδομικών τετραγώνων. Η αντίφαση αυτή σχετίζεται τόσο με τη φύση των «ανταλλαξίμων» όσο και με την κοινωνική προέλευση των κατοίκων των περιοχών αυτών. Οι πρόσφυγες που επιλέχθηκαν αρχικά να εγκατασταθούν μέσω της αγροτικής αποκατάστασης — με βασικό κριτήριο την αγροτική τους προέλευση — καθώς και οι εσωτερικοί μετανάστες από αγροτικές περιοχές που ακολούθησαν, εντάχθηκαν σε ένα περιβάλλον οικείο, το οποίο τους επέτρεψε τη διατήρηση, ακόμη και την ενίσχυση, αγροτικών πρακτικών. Παρά την πρόθεση αστικοποίησης — όπως αυτή αποτυπώθηκε κυρίως στην εξωτερική μορφή των κατοικιών και στις, συχνά Ιπποδάμειας μορφής, χαράξεις που υποδήλωναν την κυριαρχία της πόλης επί της υπαίθρου — η ζωή στο εσωτερικό των οικοδομικών τετραγώνων των Ανταλλαξίμων δεν μεταβλήθηκε ουσιαστικά. Έτσι, διαμορφώθηκε μια πόλη με διπλό χαρακτήρα: αφενός, η δημόσια εικόνα της παραπέμπει σε αστικότητα, αφετέρου, η καθημερινότητα των κατοίκων διατηρεί έντονες αγροτικές αναφορές.Η παρατήρηση αυτού του φαινομένου στα Χανιά μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για την περαιτέρω μελέτη και άλλων ελληνικών πόλεων με ιστορία ανταλλάξιμων, προσφέροντας πολύτιμα συμπεράσματα για την κατανόηση της εξέλιξης της νεοελληνικής πόλης, αλλά και της νεοελληνικής κοινωνίας, στο πλαίσιο μιας αστικοποίησης που παραμένει ατελής και αντιφατική.