Συγκρούσεις και ρήξεις της ταυτότητας των Ρομά, μέσα από τις εκπαιδευτικές τους διαδρομές: μία έρευνα σε αποφοίτους Ρομά ελληνικών πανεπιστημίων

Abstract

Roma, Europe's largest minority, face significant barriers to social inclusion, reflected in their notably low rates of access to and graduation from Higher Education across most European Union member states. This Doctoral Dissertation investigates the identity conflicts and ruptures experienced by Roma graduates of Greek universities, focusing on the process of reconstructing their individual identity and their relationships with their communities. To explore this phenomenon, a mixed-methods research approach was employed, involving the collection of quantitative and qualitative data from a sample of 30 Roma HE graduates. The analysis, with an emphasis on qualitative data, revealed that university attendance acts as a critical turning point, triggering an intense process of identity redefinition. This process often involves both internal and external conflict, with a frequent outcome being a rupture—either definitive or non-definitive—with their traditional Roma identity, as well as instances of harmonization/reconciliation with it. Internal conflict arises from the effort to balance their Roma identity with the new identity shaped through education and integration into the wider society. External conflict manifests in their relationships with their community, which may view graduates with distrust, envy, or even rejection. A definitive rupture is defined as the incompatibility of the acquired identity with the customs, traditions, and way of life of their community, leading to complete detachment. In a non-definitive rupture, elements or ties with the community are maintained despite a degree of distancing. Rupture is often accompanied by a sense of identity loss and leads to separation from the community. Despite these difficulties, in cases of non-definitive rupture, graduates proceed with the reconstruction of their individual identity. This is primarily achieved by combining elements of Roma tradition with the culture of the dominant group. Some graduates envision a new interpretation of Roma identity, blending their cultural heritage with their equal participation in the broader society. This identity reconstruction also impacts their relationships with their community. A renegotiation of the relationship is observed, as graduates choose their level of participation in traditional community practices. Common forms of this renegotiation include selective participation in community activities and the maintenance of emotional ties, although distancing and even alienation are also real possibilities. Negative influences on these processes include the rigid stance of the community, gender stereotypes and prejudices, mutual racism, and the lack of supportive structures, all of which intensify conflicts. Conversely, positive influences include a supportive family environment, positive role models, the community in rare instances, the existence of civil society support networks, certain empowerment programs, and intercultural education. In conclusion, university education represents a turning point for Roma graduates, initiating a dynamic process of identity redefinition. This process is complex, involving conflicts and ruptures, but also opportunities for creative synthesis and emancipation. Understanding these factors is crucial for educational policymakers to design targeted interventions that will support young Roma in achieving equitable inclusion, safeguarding their self-determination, and respecting their cultural identity.

Οι Ρομά, η μεγαλύτερη μειονότητα στην Ευρώπη, αντιμετωπίζουν σημαντικά εμπόδια κοινωνικής ένταξης, γεγονός που αποτυπώνεται στα ιδιαίτερα χαμηλά ποσοστά πρόσβασης και αποφοίτησής τους από την Ανώτατη εκπαίδευση στα περισσότερα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η παρούσα Διδακτορική Διατριβή διερευνά τις ταυτοτικές συγκρούσεις και ρήξεις που βιώνουν οι απόφοιτοι Ρομά ελληνικών πανεπιστημίων, εστιάζοντας στη διαδικασία ανασυγκρότησης της ατομικής τους ταυτότητας και στις σχέσεις τους με την κοινότητά τους. Για τη διερεύνηση του φαινομένου, αξιοποιήθηκε μικτή μεθοδολογία έρευνας, συμπεριλαμβανομένης της συλλογής ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων από δείγμα 30 αποφοίτων Ρομά ΑΕ. Η ανάλυση, με έμφαση στα ποιοτικά δεδομένα, ανέδειξε την πανεπιστημιακή φοίτηση ως κρίσιμο σημείο καμπής που πυροδοτεί μια έντονη διαδικασία επαναπροσδιορισμού της ταυτότητάς τους. Αυτή η διαδικασία συχνά περιλαμβάνει εσωτερική και εξωτερική σύγκρουση, με συχνότερη έκβαση τη ρήξη – είτε οριστική είτε μη οριστική – με την παραδοσιακή ρομική τους ταυτότητα αλλά και εναρμόνιση/συμφιλίωση με την παραδοσιακή τους ταυτότητα. Η εσωτερική σύγκρουση προκύπτει από την προσπάθεια εξισορρόπησης της ρομικής ταυτότητας με τη νέα ταυτότητα που διαμορφώνεται μέσω της εκπαίδευσης και της ένταξης στην ευρύτερη κοινωνία. Η εξωτερική σύγκρουση εκδηλώνεται στις σχέσεις με την κοινότητά τους, η οποία μπορεί να αντιμετωπίζει τους αποφοίτους με δυσπιστία, φθόνο ή και απόρριψη. Ως οριστική ρήξη ορίζεται η ασυμβατότητα της αποκτειθήσας ταυτότητας με τα ήθη, τα έθιμα και τον τρόπο ζωής της κοινότητάς τους, οδηγώντας τους σε πλήρη αποκοπή από αυτήν. Στη μη οριστική ρήξη, διατηρούνται στοιχεία ή δεσμοί με την Κοινότητα, παρά την αποστασιοποίηση. Η ρήξη συχνά συνοδεύεται από αίσθημα απώλειας ταυτότητας και οδηγεί σε απομάκρυνση από την Κοινότητα. Παρά τις δυσκολίες, στην περίπτωση της μη οριστικής ρήξης οι απόφοιτοι προχωρούν σε ανασυγκρότηση της ατομικής τους ταυτότητας. Αυτό επιτυγχάνεται κυρίως μέσω του συνδυασμού στοιχείων της ρομικής παράδοσης και της κουλτούρας της κυρίαρχης ομάδας. Ορισμένοι απόφοιτοι οραματίζονται μια νέα ερμηνεία της ρομικής ταυτότητας συνδυάζοντας την πολιτισμική τους κληρονομιά με την ισότιμη συμμετοχή τους στην ευρύτερη κοινωνία. Η ανασυγκρότηση της ταυτότητας επηρεάζει, επίσης, τις σχέσεις τους με την Κοινότητά τους. Παρατηρείται επαναδιαπραγμάτευση της σχέσης, καθώς οι απόφοιτοι επιλέγουν το βαθμό συμμετοχής τους στις παραδοσιακές πρακτικές της κοινότητάς τους. Συνήθεις μορφές αυτής της διαπραγμάτευσης είναι η επιλεκτική συμμετοχή σε δραστηριότητες της Κοινότητας και η διατήρηση συναισθηματικών δεσμών, αν και η αποστασιοποίηση ή και η αποξένωση αποτελούν επίσης υπαρκτά ενδεχόμενα. Αρνητικά επιδρούν η άκαμπτη στάση της κοινότητας, τα έμφυλα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις αλλά και ο εκατέρωθεν ρατσισμός, καθώς και η έλλειψη υποστηρικτικών δομών που εντείνουν τις συγκρούσεις. Αντίθετα, θετικά επιδρούν το υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον, τα θετικά πρότυπα, η Κοινότητα σε σπάνιες περιπτώσεις, η ύπαρξη δικτύων στήριξης από το χώρο της κοινωνίας των πολιτών, ορισμένα προγράμματα ενδυνάμωσης και η διαπολιτισμική εκπαίδευση. Εν κατακλείδι, η πανεπιστημιακή εκπαίδευση αποτελεί σημείο καμπής για τους αποφοίτους Ρομά, πυροδοτώντας μια δυναμική διαδικασία επαναπροσδιορισμού της ταυτότητάς τους. Η διαδικασία αυτή είναι πολύπλοκη, περιλαμβάνει συγκρούσεις και ρήξεις, αλλά και δυνατότητες για δημιουργική σύνθεση και χειραφέτηση. Η κατανόηση αυτών των παραγόντων από τους θεσμούς χάραξης εκπαιδευτικών πολιτικών κρίνεται απαραίτητη για τον σχεδιασμό στοχευμένων παρεμβάσεων που θα υποστηρίξουν τους νέους Ρομά στην ισότιμη συμπερίληψη, με διασφάλιση του αυτοπροσδιορισμού και σεβασμό στην πολιτισμική τους ταυτότητα.

Los Romaníes, la minoría más grande de Europa, enfrentan importantes obstáculos para la inclusión social, un hecho que se refleja en las tasas particularmente bajas de acceso y graduación de la educación superior en la mayoría de los estados miembros de la Unión Europea. La presente Tesis Doctoral explora los conflictos y rupturas de identidad que experimentan los graduados romaníes de universidades griegas, centrándose en el proceso de reconstrucción de su identidad individual y en sus relaciones con su comunidad. Para la investigación del fenómeno, se utilizó una metodología de investigación mixta, que incluyó la recopilación de datos cuantitativos y cualitativos de una muestra de 30 graduados romaníes de educación superior. El análisis, con énfasis en los datos cualitativos, destacó la asistencia a la universidad como un punto de inflexión crucial que desencadena un intenso proceso de redefinición de su identidad. Este proceso a menudo incluye un conflicto interno y externo, cuyo resultado más frecuente es la ruptura —ya sea definitiva o no definitiva— con su identidad romaní tradicional, pero también la armonización/reconciliación con su identidad tradicional. El conflicto interno surge del esfuerzo por equilibrar la identidad romaní con la nueva identidad que se forma a través de la educación y la integración en la sociedad en general. El conflicto externo se manifiesta en las relaciones con su comunidad, la cual puede tratar a los graduados con desconfianza, envidia o incluso rechazo. La ruptura definitiva se define como la incompatibilidad de la identidad adquirida con las costumbres, tradiciones y estilo de vida de su comunidad, lo que les lleva a una desvinculación total de ella. En la ruptura no definitiva, se mantienen elementos o lazos con la comunidad, a pesar del distanciamiento. La ruptura a menudo va acompañada de un sentimiento de pérdida de identidad y conduce al alejamiento de la comunidad. A pesar de las dificultades, en el caso de la ruptura no definitiva, los graduados proceden a una reconstrucción de su identidad individual. Esto se logra principalmente a través de la combinación de elementos de la tradición romaní y de la cultura del grupo dominante. Algunos graduados visualizan una nueva interpretación de la identidad romaní, combinando su herencia cultural con su participación equitativa en la sociedad en general. La reconstrucción de la identidad también afecta sus relaciones con su comunidad. Se observa una renegociación de la relación, ya que los graduados eligen el grado de su participación en las prácticas tradicionales de su comunidad. Formas comunes de esta negociación son la participación selectiva en actividades de la comunidad y el mantenimiento de lazos afectivos, aunque el distanciamiento o incluso la alienación también son posibilidades reales. Influyen negativamente la actitud inflexible de la comunidad, los estereotipos de género y los prejuicios, así como el racismo por ambas partes y la falta de estructuras de apoyo que intensifican los conflictos. Por el contrario, influyen positivamente el entorno familiar de apoyo, los modelos a seguir positivos, la comunidad en raras ocasiones, la existencia de redes de apoyo de la sociedad civil, ciertos programas de empoderamiento y la educación intercultural. En conclusión, la educación universitaria constituye un punto de inflexión para los graduados romaníes, desencadenando un proceso dinámico de redefinición de su identidad. Este proceso es complejo, incluye conflictos y rupturas, pero también ofrece posibilidades para la síntesis creativa y la emancipación. La comprensión de estos factores por parte de las instituciones responsables del diseño de políticas educativas se considera esencial para la planificación de intervenciones específicas que apoyen a los jóvenes Romaníes hacia una inclusión equitativa, garantizando su autodeterminación y el respeto a su identidad cultural.