Η εξορία στον Ευριπίδη

Abstract

This doctoral dissertation discusses in-depth the topic of exile as depicted in the dramatic production of Euripides. The dissertation aims to scrutinise the significance and function of exile in the poet’s tragic compositions which survive in full. Beginning with a presentation of the topic itself as an established political and social norm before Euripides’ lifetime, the study focuses, on the one hand, on tracing the phenomenon of exile during the archaic and classical periods and, on the other, on its literary depiction in epic and lyric poetry; both subsections form the basis for an in-depth examination of the dramatic use of exile in Euripides’ tragedies. More specifically, the approach herein follows the stages of implementation of the norm, covering an exile’s timeline from the moment the sentence is handed down to his repatriation or his integration into a different society. Regarding the first stage in the dramatic use of exile, the process of φυγή (flight) is examined from the aspects of three different parameters: i) the exile sentence; ii) the cause; and iii) the means of effecting the exile of the tragic hero. The parallel examination of the tragic figures involved in the exile scene demonstrates the deeper connection between the person who imposes exile-persecutor and the exile-persecuted, concurrently giving rise to issues concerning the wider mythical, social, legal and political context in which the exile sentence is handed down. For the most part, exile from one’s oikos or polis comes as a result of a crime committed at some time in the past. In particular, exile is associated with the murder of an individual who belonged to the murderer's wider family, fratricide, infanticide and matricide. The means by which a tragic hero is expelled from his homeland differ: at times exile is either voluntary or involuntary, while in certain cases the decision is the result of a popular vote. In the second stage of the dramatic depiction of exile, Euripides’ presentation of the hero’s life in ‘exile’ is examined. Special emphasis is placed on the adverse conditions the exile faces during his absence from his homeland. The significance exile had for the Athenian citizen of the 5th c. B.C. is vividly depicted in the descriptions of the practical aspects of the phenomenon, which concern loss of homeland and political identity, wanderings and travels, lack of friends and economic deprivation. The third and final stage in the dramatic image of exile in Euripides examines the process of repatriation -or lack thereof- of the exiled tragic figures. The subject of on-stage return to the homeland is depicted in three phases, encompassing the return of the exile to his home, his reception and, ultimately, his acceptance by those he finds there. Exiles whose homesickness remains unfulfilled become members of an initially foreign society, whether through the social norm of marriage or the political act of asylum. In-depth scrutiny of the final stage of exile demonstrates the means by which the political, legal and social issues of acceptance, reincorporation and protection of formerly exiled individuals were addressed in 5th-century Athens. The dramatic overview of exile allows the conclusion that Euripides was decisively influenced by exiled heroes who were members of prominent mythical oikoi of Greek antiquity, while also demonstrating that he utilised their travails in order to establish a comprehensive image of the norm of exile as it was practised in the 5th century B.C. As such, the tragedies of Euripides constitute landmarks in our understanding of this multi-faceted phenomenon, which he ‘brought to life’ in his tragedies performed before the Athenian audience.

Στην παρούσα διδακτορική διατριβή διερευνάται ενδελεχώς η θεματική της εξορίας, όπως αυτή αποτυπώνεται στη δραματική παραγωγή του Ευριπίδη. Κύριος στόχος της αποτελεί η διεξοδική εξέταση της σημασίας και της λειτουργίας του φαινομένου της εξορίας στις τραγικές συνθέσεις του ποιητή που διασώζονται ακέραιες. Αρχής γενομένης από την παρουσίαση της θεματικής της εξορίας, έτσι όπως η πολιτική και κοινωνική αυτή πρακτική καθιερώθηκε κατά την προ-ευριπίδεια εποχή, η μελέτη εστιάζει, αφενός, στην ανίχνευση του φαινομένου της εξορίας κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή και, αφετέρου, στη λογοτεχνική αποτύπωσή της στην επική και λυρική ποιητική παραγωγή· ενότητες που συνιστούν βασικά ερείσματα για την εξονυχιστική διερεύνηση της δραματικής χρήσης της εξορίας στις ευριπίδειες τραγικές συνθέσεις. Συγκεκριμένα, η προσέγγισή μας ακολουθεί τα στάδια εφαρμογής του φαινομένου, καλύπτοντας χρονικά τη διαδικασία που ακολουθεί ένας εξόριστος από τη στιγμή της φυγής του έως τον επαναπατρισμό ή την επανένταξή του σε άλλη κοινωνία. Ειδικότερα, όσον αφορά στο πρώτο στάδιο της δραματουργικής χρήσης του φαινομένου της εξορίας, ερευνάται η διαδικασία της φυγής υπό την οπτική τριών παραμέτρων, αυτών της εντολής, της αιτίας και του τρόπου που πραγματοποιήθηκε η εξορία των τραγικών ηρώων. Από την παράλληλη εξέταση των τραγικών χαρακτήρων που εμπλέκονται στη σκηνή, όπου διαδραματίζεται η διαδικασία της εξορίας, αναδεικνύεται η βαθύτερη σύνδεση που ενυπάρχει ανάμεσα στον εντολέα-διώκτη και τον εξόριστο-διωκόμενο, ενώ συγχρόνως αναδύονται προβληματισμοί που σχετίζονται ευρύτερα με το μυθικό, κοινωνικό, νομικό και πολιτικό πλαίσιο, στο οποίο εγγράφεται η εντολή της εξορίας. Η εγκατάλειψη του οίκου ή της πόλεως οφείλεται, κυρίως, σε κάποιο έγκλημα που διαπράχθηκε κατά το παρελθόν. Συγκεκριμένα, η εξορία των ηρώων σχετίζεται με την ανθρωποκτονία που διαπράττεται εναντίον προσώπων, που ανήκαν στο ευρύτερο συγγενικό περιβάλλον του φονέα, την αδελφοκτονία, την παιδοκτονία και τη μητροκτονία. Ο τρόπος, με τον οποίο αποπέμπεται ένας τραγικός ήρωας από την πατρική γη, πραγματοποιείται άλλοτε υπό τη μορφή της εκούσιας ή ακούσιας εξορίας και άλλοτε μέσω μιας λαϊκής ψηφοφορίας. Στο δεύτερο στάδιο της δραματουργικής αποτύπωσης του φαινομένου της εξορίας, εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο ο Ευριπίδης παρουσιάζει επί σκηνής τη ζωή στην εξορία. Ιδιαίτερη έμφαση προσδίδεται στις δυσχερείς καταστάσεις που αντιμετωπίζουν οι εξόριστοι κατά την παραμονή τους εκτός των πατρίων εδαφών. Από την περιγραφή των πρακτικών πτυχών του φαινομένου της εξορίας, οι οποίες αφορούν στη στέρηση της πατρίδας, στην απώλεια της πολιτικής ταυτότητας, στην περιπλάνηση, στην έλλειψη των φίλων και στην οικονομική τους εξαθλίωση, αναδεικνύεται η σημασία που είχε η εξορία για έναν Αθηναίο πολίτη κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα. Στο τρίτο και τελευταίο στάδιο της ευριπίδειας θεατρικής εικόνας του φαινομένου της εξορίας διερευνάται η διαδικασία του επαναπατρισμού ή μη των εξόριστων τραγικών χαρακτήρων από την εξορία. Το θέμα της επί σκηνής επανόδου στην πατρίδα αποτυπώνεται σε τρεις χρονικές φάσεις, οι οποίες εμπεριέχουν αρχικά την άφιξη των εξορίστων στην πατρική γη, εν συνεχεία την υποδοχή και εν τέλει την αποδοχή τους. Οι εξόριστοι, των οποίων ο νόστος έμεινε ανολοκλήρωτος, ενσωματώθηκαν σε μια ξένη προς αυτούς κοινότητα, είτε μέσω της κοινωνικής πρακτικής του γάμου είτε της πολιτικής πράξης του ασύλου. Κατά την ενδελεχή εξέταση του τελικού σταδίου της εξορίας αναδεικνύονται οι τρόποι με τους οποίους επιλύονται πολιτικά, νομικά και κοινωνικά τα θέματα της αποδοχής, της επανένταξης και της προστασίας των εξόριστων ατόμων κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. στην πόλη των Αθηνών. Από τη σύνολη θεατρική επισκόπηση του φαινομένου της εξορίας συνάγεται το συμπέρασμα ότι οι εξόριστοι ήρωες, μέλη των γνωστών μυθικών οίκων της ελληνικής αρχαιότητας, βρέθηκαν στο επίκεντρο της έμπνευσης του Ευριπίδη, ενώ οι περιπέτειές τους αξιοποιήθηκαν από τον ποιητή σε τέτοιο βαθμό, ώστε να συγκροτηθεί μια ευκρινής εικόνα της πρακτικής της εξορίας κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα. Συνεπώς, οι ευριπίδειες τραγικές συνθέσεις αποτελούν ορόσημο στην κατανόηση του πολυσχιδούς αυτού φαινομένου, το οποίο αποκτά πλέον «σάρκα και οστά» ενώπιον του αθηναϊκού θεατρικού κοινού.