Μεταφράσεις και παραφράσεις: συμβολή στη μελέτη της ενδογλωσσικής μετάφρασης στο Βυζάντιο

Abstract

In this dissertation, metaphraseis and paraphraseis are examined as a special literary genre in Byzantium. In particular, the thesis investigates from a linguistic and stylistic point of view a large number of these texts of Byzantine literature, which appeared between the 3rd and the 15th century and took the form of rewritings of important literary works of antiquity, from Hellenistic and imperial times, and from the early, the middle and the late Byzantine period. The thesis is divided into two parts. The first part discusses the semantic content of the terms metaphrasis and paraphrasis, the literary genres identified by these terms and the particular characteristics of each of them, and deals with the methods and other terms used to define and designate these texts (metapoiēsis, metabolē, cento), the particular purpose each of them serves, and the audience to which they are addressed. Part two examines a fairly large number of texts (a total of 111 metaphraseis and paraphraseis belonging to almost all literary genres). Texts of philosophical content were excluded from our study because of their peculiar character. Each text is examined in the following order: after a presentation of the main data of the author’s life and work –if it is a text with an author’s name–, the edition(s), the manuscript transmission, the structure, the content and the dating of the text are discussed. This is followed by a detailed linguistic and stylistic analysis of the distinguishing features of each, and some typical examples of representative passages are examined in the context of an intertextual comparison with the original. An indicative list of words replacing those in the source text is also provided. The sources from which the author draws his material and the echoes found in his “rewritten” text are then examined. In addition, the purpose, if any, served by the production of these texts and the influence these works had on later writers is discussed. The analytical examination of all these issues is followed by a systematic summary of the observations, findings and conclusions concerning the way in which these texts functioned from time to time, separately by literary genre, as well as the (certainly varied) audience or intended readership to which they were addressed. Looking at these texts as a whole, it can be seen that the bulk of the intralingual translation output is to be found mainly in the fields of biblical epic poetry, hagiographical texts, didactic epic poetry, hymnography, historiography and Homeric epics. To a lesser extent, texts of lesser scope from the fields of asceticism, homiletics, rhetoric, didactic mythology, military and mathematical treatises, etc. have been “rewritten” in a different (usually ‘lower’) linguistic and stylistic level. Having thoroughly examined the multitude of these diverse “rewritten” texts that have survived, we find that metaphrasis –with the various semantic nuances it took on from time to time– was a widespread practice in Byzantium, which in time became a field of literary activity that lasted from late antiquity until the dissolution of the Byzantine empire by the Ottomans. But also later, in the post-Byzantine period, the production of a no small number of “rewritten” texts also continued, many of which had as their source not the original text, but earlier Byzantine metaphraseis and paraphraseis. The reasons that have favoured this practice of rewriting are varied, and vary according to the literary genre to which the original works belong, the circumstances under which they were written and the readership to which they were addressed or intended to address. The main characteristic of all these texts is that they are distinguished by their faithfulness and adherence not only to the letter but also to the spirit of the work that served as their source text. However, these texts are not lacking in creativity on the part of their author, which makes many of them autonomous compositions with literary claims. At the end of the dissertation, a Bibliography is listed, which includes both primary sources and secondary literature up to the year 2022, aiming to offer in this way a bibliographical guide as complete as possible.

Στην παρούσα διδακτορική διατριβή εξετάζονται οι Μεταφράσεις και Παραφράσεις ως ιδιαίτερο γραμματειακό είδος στο Βυζάντιο. Ειδικότερα ερευνάται από γλωσσική και υφολογική άποψη ένα μεγάλο μέρος αυτών των κειμένων της βυζαντινής λογοτεχνίας, τα οποία εμφανίζονται κατά το διάστημα από τον 3ο ως τον 15ο αιώνα και έχουν τη μορφή επανεγγραφής σημαντικών λογοτεχνικών έργων της αρχαιότητας, από τους ελληνιστικούς και αυτοκρατορικούς χρόνους, και από την πρώιμη, τη μέση και την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Η διατριβή διαιρείται σε δύο μέρη. Στο Πρώτο μέρος γίνεται λόγος για το σημασιολογικό περιεχόμενο των όρων Μετάφρασις και Παράφρασις, για τα γραμματειακά είδη που προσδιορίζονται με αυτούς τους όρους και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του καθενός από αυτά, για τις μεθόδους και τους άλλους όρους που χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό αυτών των κειμένων (μεταποίησις, μεταβολή, κέντρων), τον ιδιαίτερο σκοπό που το καθένα από αυτά εξυπηρετεί και το ακροατήριο στο οποίο απευθύνεται. Στο Δεύτερο μέρος εξετάζεται ένας αρκετά μεγάλος αριθμός κειμένων (συνολικά 111 Μεταφράσεις και Παραφράσεις που ανήκουν σε όλα σχεδόν τα λογοτεχνικά είδη. Από τη μελέτη μας εξαιρέθηκαν τα κείμενα φιλοσοφικού περιεχομένου λόγω του ιδιότυπου χαρακτήρα τους. Το κάθε κείμενο ερευνάται με την εξής σειρά: μετά την παρουσίαση των κυριότερων στοιχείων για το βίο και το έργο του συγγραφέα (εάν πρόκειται για επώνυμο έργο) γίνεται λόγος για τις εκδόσεις, τη χειρόγραφη παράδοση, τη δομή, το περιεχόμενο και τη χρονολόγηση του κειμένου. Κατόπιν ακολουθεί λεπτομερής γλωσσική και υφολογική ανάλυση των στοιχείων που διακρίνουν το καθένα, και εξετάζονται κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα αντιπροσωπευτικών αποσπασμάτων στο πλαίσιο της διακειμενικής σύγκρισης με το πρωτότυπο. Στο πλαίσιο αυτό παρατίθεται και ενδεικτικός κατάλογος με τις λέξεις που αντικαθιστούν τις αντίστοιχες του κειμένου-πηγής. Στη συνέχεια ερευνώνται οι πηγές, από τις οποίες αντλεί ο συγγραφέας το υλικό του, και οι απηχήσεις που διαπιστώνονται στο «μεταφρασμένο» κείμενό του. Επιπλέον γίνεται λόγος για τον σκοπό που τυχόν εξυπηρετεί η εκπόνηση αυτών των κειμένων και την επίδραση που είχαν τα έργα αυτά σε μεταγενέστερους συγγραφείς. Την αναλυτική εξέταση όλων αυτών των θεμάτων ακολουθεί μια συστηματική σύνοψη των παρατηρήσεων, διαπιστώσεων και των συμπερασμάτων σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο λειτούργησαν κατά καιρούς τα κείμενα αυτά, ξεχωριστά κατά λογοτεχνικό είδος, καθώς και το (ασφαλώς ποικίλο) ακροατήριο ή το αναγνωστικό κοινό στο οποίο τυχόν απευθύνονταν. Εξετάζοντας τα κείμενα αυτά στο σύνολό τους διαπιστώνει κανείς ότι ο μεγαλύτερος όγκος της ενδογλωσσικής μεταφραστικής παραγωγής εντοπίζεται κυρίως στο χώρο του βιβλικού έπους, των αγιολογικών κειμένων, της διδακτικής επικής ποίησης, της υμνογραφίας, της ιστοριογραφίας και των ομηρικών επών. Σε μικρότερο βαθμό αποτέλεσαν αντικείμενο «επανεγγραφής» σε άλλο (συνήθως ‘κατώτερο’) γλωσσικό και υφολογικό επίπεδο κείμενα μικρότερης έκτασης από το χώρο της ασκητικής, της ομιλητικής, της ρητορικής, της διδακτικής μυθοποιίας, της πολεμικής τέχνης, των μαθηματικών, κλπ. Έχοντας εξετάσει διεξοδικά το πλήθος των ποικιλόμορφων αυτών ‘μεταφραστικών’ κειμένων που μας έχουν σωθεί, διαπιστώνουμε ότι η μετάφραση –με τις ποικίλες νοηματικές αποχρώσεις που πήρε κατά καιρούς– αποτέλεσε μια διαδεδομένη πρακτική στο Βυζάντιο, η οποία αναδείχθηκε συν τω χρόνω σε πεδίο λογοτεχνικής δραστηριότητας, που διήρκεσε από την ύστερη αρχαιότητα μέχρι και τη διάλυση του βυζαντινού κράτους από τους Οθωμανούς. Αλλά και μετέπειτα, στη μεταβυζαντινή περίοδο, συνεχίστηκε επίσης η παραγωγή όχι λίγων παραφραστικών και μεταφραστικών κειμένων, πολλά από τα οποία είχαν ως πηγή όχι το πρωτότυπο κείμενο, αλλά προγενέστερες βυζαντινές Μεταφράσεις και Παραφράσεις. Ποικίλοι είναι οι λόγοι που ευνόησαν αυτή την πρακτική των επανεγγραφών, και ποικίλλουν ανάλογα με το λογοτεχνικό είδος στο οποίο ανήκουν τα πρωτότυπα έργα, τις συνθήκες κάτω από τις οποίες γράφτηκαν και το αναγνωστικό κοινό στο οποίο απευθύνονταν ή είχαν στόχο να απευθυνθούν. Κύριο χαρακτηριστικό όλων αυτών των κειμένων είναι ότι διακρίνονται για την πιστότητα και την προσήλωση όχι μόνο στο γράμμα αλλά και στο πνεύμα του έργου που λειτούργησε ως πηγή. Ωστόσο τα κείμενα αυτά δεν στερούνται δημιουργικότητας εκ μέρους του συντάκτη τους, γεγονός που καθιστά πολλά από αυτά αυτόνομες συνθέσεις με λογοτεχνικές αξιώσεις. Στο τέλος της εργασίας παρατίθεται η Βιβλιογραφία (πηγές και δευτερεύουσα βιβλιογραφία), η οποία περιλαμβάνει αφενός τις εκδόσεις των κειμένων και αφετέρου μελέτες και άρθρα μέχρι και το έτος 2022, φιλοδοξώντας να προσφέρει κατ’ αυτό τον τρόπο έναν κατά το δυνατόν πληρέστερο βιβλιογραφικό οδηγό.