Μεθοδολογικές, μεταφυσικές και ανθρωπολογικές συνιστώσες της καρτεσιανής ηθικής και σύγχρονες αξιοποιήσεις της

Abstract

The first chapter is divided into four separate subchapters. In the first subchapter (1.1 Why we need a method?) we attempt to trace the reasons why Descartes considered it imperative to have a method, while in the second subchapter (1.2 The concepts of method) we roughly analyse the main concepts of method (intuition, deduction, enumeration or induction), as analyzed by the French philosopher in his juvenile and ultimately incomplete Rules for the Direction of the Mind (1619-1628), to arrive at the third subchapter (1.3 Mathematics and mathesis universalis), in which we try to highlight the relationship between method and mathematics, as well as the important concept of mathesis universalis, a concept that is mentioned only once in Descartes' published writings, in the fourth rule of the Rules for the Direction of the Mind. Finally, the chapter closes with the fourth subchapter (1.4 The Reconstruction of Method in the Discourse on the Method). In this subchapter, we attempt to highlight the fact that the Cartesian method is readjusted according to the questions posed by each science. Thus, in the Discourse on the Method (1637), i.e. an introduction to three discourses on physics (Dioptrics, Geometry, Meteors), Descartes introduces the notion of hypothesis as a methodological tool, adapting, as we have said, the method itself, which remains rigorous on the one hand, but which also responds to the needs of answering individual questions.The aim of the first chapter is not to provide an exhaustive analysis of the Cartesian method. The first chapter is essentially an 'introduction' to the second chapter, in which we attempt to see how the method is applied to ethics. But in order to see whether it applies to ethics, we must first understand what method is and how it unfolds initially, and is then rearranged at a first level, in the Discourse on the Method, and then move on to ethics, in order to examine whether the method ultimately applies there as well, and if so, in what way.In the first subchapter of the second chapter (2.1 Cartesian ethics), which is divided into two subchapters (2.1.1 Early ethics) and (2.1.2 Late ethics), an attempt is made to reconstruct the body of texts that together constitute what we will call Cartesian moral philosophy. Further, we divide Cartesian ethics into two distinct parts, namely, early and late ethics, based on the different types of certainty of each ethic. The corpus of texts constituting the early ethics is characterized by moral certainty while the corresponding corpus of texts constituting the late ethics is characterized by metaphysical certainty. The next subchapter (2.2 The search for method in Cartesian ethics) is the conclusion of the effort that began with the writing of the first chapter. The research question that runs through the first two chapters is whether Cartesian method still exists in Cartesian ethics, and if it does, how we can locate it. Having therefore said what the method is and pointed out the fact that it can be adapted according to the questions, we have set up the scope of our search by defining precisely which texts constitute Cartesian ethics. Thus, we are now in a position to investigate ethics itself, concluding that the method still exists, in the way we describe in that subsection (2.2). In the first subchapter of the third chapter (3.1 The union and interaction of soul and body in man), we address a topic which has concerned, in general, all Descartes scholars, namely the issue of the union and interaction of soul and body in the case of man. How do we pass from the famous Cartesian dualism to the interaction of two distinct substances? The answer concerns us because, as we will discuss later in the paper, passions have a physical dimension, although they are "felt" by the soul. Therefore, in order to explain how passions manifest, we must investigate the human being himself and the way in which he is composed of soul and body. The next subchapter (3.2 Cartesian physiology) deals with Cartesian physiology and is divided into several subchapters (3.2.1 Anatomy, 3.2.2 The mechanical character of Cartesian physiology, 3. 2.3 Basic terms of Cartesian physiology, 3.2.3.1 The pineal gland, 3.2.3.2 Animal spirits, 3.2.4 The principle of life in Cartesian physiology, 3.2.5 En physicien, 3.2.6 Institution de la nature). The aim of the subchapter is to study Cartesian physiology in depth because it is an integral part of the study of the passions. Thus, in the third subchapter of the present chapter (3.3 The Passions of the Soul) we move on to a commentary on The Passions of the Soul, Descartes' preeminent treatise on moral philosophy. After considering the reasons why the French philosopher chooses to write the Passions of the Soul at this particular point in time, we attempt to describe in a rough way the general intellectual, -mainly-, context in which the treatise takes place. Next, we provide a brief description of the principles of the classification of the passions, as well as a description of the six primary passions (admiration, love, hate, desire, joy, sorrow), with the main one being the passion of admiration. Subchapter 3.4 (The fundamental concepts of Cartesian ethics) is a very crucial point of the work, because it attempts first to find and then to analyse the basic concepts of Cartesian ethics, namely virtue, happiness, the supreme good (3.4.1) and wisdom (3.4.2). Understanding these concepts is of immense importance, because without them we cannot understand Cartesian ethics as a whole and, more importantly, answer the second main research question of our paper, which is none other than how to deal with, or, treat, the passions. The answer to the above question is given in the fifth and last subchapter of chapter three (3.5.1 The cure of manifested passions) in which a distinction is made between the way Descartes deals with unpleasant passions. The French philosopher attempts to cure the unpleasant passions either during their manifestation [3.5.1 The cure of manifested passions, 3.5.1.2 Effort (industrie) and Habit (habitude), 3.5.1.3 Intellectual emotions (émotions intellectuelles) and internal emotions (émotions intérieures)], or before they manifest [3.5.2 Regulating our desires: The passion and virtue of generosity (générosité)]. In the fourth and final chapter of our paper, we study two cases in which Cartesian ethics is fruitfully exploited in the work of contemporary scholars. The first case (4.1) is that of André Comte-Sponville, who in his Short Treatise on Great Virtues (1995) mentions and exploits Cartesian generosity in the context of his own analysis of the virtue of generosity. The second instance of the utilization of Cartesian ethics (4.2) is that of Corine Pelluchon, who in the Ethics of Consideration (2018) also refers to Cartesian generosity and incorporates it in the context of developing her own theory related to an ethics of consideration, as the title of the book suggests.

Είθισται να θεωρείται ότι ο Descartes είναι ένας φιλόσοφος ο οποίος ασχολήθηκε αποκλειστικά με ζητήματα μεταφυσικής και καθόλου ή ελάχιστα, με ζητήματα ηθικής. Η άποψη αυτή ενισχύεται από τον ίδιο τον Γάλλο φιλόσοφο, ο οποίος σε αρκετές περιπτώσεις δηλώνει τον δισταγμό του να αναφερθεί σε ζητήματα ηθικής φύσεως. Ωστόσο, παρά τα λεγόμενά του, ο Descartes ασχολήθηκε επισταμένως με την ηθική τόσο στα δημοσιευμένα του έργα όσο και στην αλληλογραφία του. Βεβαίως όπως θα δούμε και στη συνέχεια της εργασίας μας η εύρεση και η συγκρότηση ενός σώματος κειμένων που απαρτίζουν στο σύνολό τους την καρτεσιανή ηθική, δεν είναι εύκολο εγχείρημα. Σε κάθε περίπτωση όμως εκκινεί από τον Λόγο (1637) και τη διατύπωση των τεσσάρων κανόνων της λεγόμενης προσωρινής ηθικής, και καταλήγει στο τελευταίο έργο του Γάλλου φιλοσόφου, τα Πάθη (1649). Η παρούσα εργασία εστιάζει στη μελέτη των μεθοδολογικών, μεταφυσικών και ανθρωπολογικών συνιστωσών της καρτεσιανής ηθικής, καθώς και στην ανάδειξη ορισμένων σύγχρονων αξιοποιήσεών της. Η ερευνητική διαδικασία οργανώνεται γύρω από δύο βασικά ερευνητικά ερωτήματα. Το πρώτο σχετίζεται με την εύρεση της μεθόδου εντός του πεδίου της ηθικής, ενώ το δεύτερο επικεντρώνεται στους τρόπους που προτείνει ο Descartes προκειμένου να καταφέρουμε να απαλλαγούμε από τις υπερβολές των παθών μας. Κάθε ερώτημα απαιτεί τη συγκρότηση ενός ξεχωριστού επιχειρήματος, το οποίο τελικά θα οδηγήσει στην απάντηση του εκάστοτε ερωτήματος. Τα δύο πρώτα κεφάλαια της εργασίας έχουν ως στόχο να απαντήσουν στο πρώτο από τα δύο ερωτήματα που διατυπώθηκαν παραπάνω. Για να αναζητήσουμε τη μέθοδο, θα πρέπει πρώτα να γνωρίζουμε τι είναι αυτό που αναζητάμε. Έτσι, στο πρώτο κεφάλαιο αναφερόμαστε στη μέθοδο, στην ανάγκη που ώθησε τον Descartes να την δημιουργήσει, σε ορισμένες από τις κυριότερες έννοιες της και στον τρόπο με τον οποίο η μέθοδος αναπτύσσεται και εφαρμόζεται από τον Γάλλο φιλόσοφο στους νεανικούς Κανόνες (1619-1628). Στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου, αναλύουμε τον τρόπο με τον οποίο η μέθοδος εκδιπλώνεται στον Λόγο, στην προσπάθειά μας να δείξουμε ότι αφενός η μέθοδος είναι μια αυστηρή θεωρητική κατασκευή, αφετέρου, ο Descartes είναι σε θέση να την αναπροσαρμόσει και να εισάγει διαφορετικά, ανά περίπτωση, μεθοδολογικά εργαλεία, αναλόγως των ερωτημάτων που θέτει η κάθε επιστήμη. Στο δεύτερο κεφάλαιο, εφόσον πλέον γνωρίζουμε ποια είναι η μέθοδος και ποιο το πλαίσιο συγκρότησής τής, είμαστε σε θέση να την αναζητήσουμε στην καρτεσιανή ηθική, τουτέστιν να απαντήσουμε στο πρώτο ερευνητικό μας ερώτημα. Ωστόσο, προκειμένου να απαντήσουμε, επιβάλλεται να καταστεί σαφές το πεδίο αναζήτησης του ερωτήματος. Η καρτεσιανή ηθική έχει την ιδιαιτερότητα να μη βρίσκεται συγκεντρωμένη σε ένα ή περισσότερα από τα δημοσιευμένα έργα του Descartes. Ως εκ τούτου, μέσα από μια εκτεταμένη αναζήτηση των κειμένων που αφορούν την ηθική φιλοσοφία του Γάλλου φιλοσόφου, συγκροτούμε ένα σώμα κειμένων, το οποίο διαχωρίζουμε σε δύο διακριτά μέρη, ήτοι στην πρώιμη και στην ύστερη ηθική, με κριτήριό μας την διαφορετικού τύπου βεβαιότητα της κάθε ηθικής. Το σώμα κειμένων που αποτελούν την πρώιμη ηθική χαρακτηρίζεται από ηθική βεβαιότητα ενώ το αντίστοιχο σώμα κειμένων που συγκροτεί την ύστερη ηθική χαρακτηρίζεται από μεταφυσική βεβαιότητα. Έτσι, είμαστε πλέον σε θέση να ερευνήσουμε την ίδια την ηθική, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η μέθοδος εξακολουθεί να υφίσταται, με τον τρόπο που περιγράφουμε στο τελευταίο υποκεφάλαιο του δεύτερου κεφαλαίου. Στο τρίτο κεφάλαιο της εργασίας μας απαντάμε στο δεύτερο ερευνητικό μας ερώτημα, ήτοι αναφέρουμε τους τρόπους που προτείνει ο Descartes για να αντιμετωπίσουμε τις επιβλαβείς συνέπειες των παθών μας. Η απάντηση αυτού του ερωτήματος απαιτεί μια ανθρωπολογική προσέγγιση της καρτεσιανής φιλοσοφίας, η οποία ξεκινά με τη μελέτη της ένωσης και αλληλεπίδρασης της ψυχής και του σώματος στην περίπτωση του ανθρώπου. Κατόπιν, αφιερώνουμε ένα σημαντικό μέρος της εργασίας μας στην καρτεσιανή φυσιολογία, διότι, παρά τα λάθη και τις παραλείψεις της, παραμένει, ως ένα βαθμό, προσδεμένη στην καρτεσιανή ηθική. Έπειτα από την αναφορά μας στην πραγματεία του Descartes στην οποία ασχολείται με την ηθική περισσότερο απ’ όσο στα υπόλοιπα έργα του, τα Πάθη, αναλύουμε διεξοδικά τις βασικές ηθικές έννοιες του Γάλλου φιλοσόφου, καθώς χωρίς την κατανόησή τους είναι αδύνατη η ουσιαστική κατανόηση της καρτεσιανής ηθικής. Το κεφάλαιο κλείνει με την απάντηση του δεύτερου ερευνητικού μας ερωτήματος. Ο τρόπος με τον οποίον ο Descartes επιχειρεί να προτείνει θεραπείες για τις υπερβολές των παθών, εξαρτάται από το αν τα πάθη έχουν εκδηλωθεί ή όχι. Έτσι, αναδεικνύουμε τους τρόπους που προτείνει ο Descartes για την αντιμετώπιση των εκδηλωθέντων παθών, αλλά και τί προτείνει ο Γάλλος φιλόσοφος να πράττουμε στην περίπτωση που θέλουμε να προλάβουμε οποιαδήποτε αρνητική εκδήλωσή τους. Επιπλέον, αναφερόμαστε στην κορωνίδα των καρτεσιανών αρετών, ήτοι στη γενναιοφροσύνη, τονίζοντας τη θεμελιώδη σημασία της στην καρτεσιανή ηθική. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο της εργασίας αναφερόμαστε σε δύο σύγχρονους μελετητές, οι οποίοι στο έργο τους αξιοποιούν την καρτεσιανή ηθική. Στην πρώτη περίπτωση, εξετάζουμε τον τρόπο με τον οποίον ο André Comte-Sponville στη Μικρή πραγματεία περί μεγάλων αρετών (1995), αξιοποιεί την καρτεσιανή γενναιοφροσύνη στην ανάλυση της αρετής της γενναιοδωρίας, ενώ η δεύτερη περίπτωση που εξετάζουμε αφορά την Corine Pelluchon και την Ηθική της υπόληψης (2018). Εκεί, η Γαλλίδα φιλόσοφος αξιοποιεί, όπως και ο Comte-Sponville, τη γενναιοφροσύνη και την εντάσσει στο πλαίσιο της ηθικής της υπόληψης.