Ηθικά συναισθήματα και θεραπευτική φιλοσοφία κατά τη Martha Nussbaum

Abstract

This doctoral dissertation explores the philosophical work of Martha Nussbaum, which has significantly influenced the evolution and progress of contemporary Ethics and Political Philosophy. Nussbaum’s philosophical investigation begins with Ancient Greek Philosophy, where she interweaves the study of ancient Greek thought with the themes of modern philosophy. Her work emphasizes both the ethical impact and the practical significance of philosophical ideas. Her contributions hold particular importance in the fields of Applied Ethics and Political Philosophy in the truest sense of the term “applied.” The dissertation is structured around four main thematic axes. The first axis delves into Nussbaum's epistemology, focusing on her therapeutic argumentation as presented in her book The Therapy of Desire. Here, she expands her philosophical analysis to Hellenistic Philosophy, particularly the Stoics, depicting a narrative of a young woman, Nicidion, who seeks answers on how one should live from Hellenistic philosophers. This serves as a framework for illustrating various approaches to the “art of living,” influenced by medical paradigms. Nussbaum emphasizes compassionate philosophy, advocating therapeutic arguments to address emotional pain, sadness, and suffering—emotions stemming from the fear of death and uncontrollable passions and desires. Her ultimate goal is to lead individuals to ataraxia (tranquility) and apatheia (freedom from passions). While she values Aristotle's acknowledgment of the role of emotions, she argues that the Epicurean and Stoic analysis provides deeper insight. She partially adopts the Stoic cognitivist perspective, which connects emotions to evaluative judgments, while maintaining that not all such judgments are necessarily false. Nussbaum’s neo-Stoic theory, as elaborated in Upheavals of Thought, asserts that emotions have a profound cognitive dimension, reflecting significant values central to life and action. A vital aspect of her epistemology is the analysis of emotions, particularly fear and compassion, and their extension to universal values. She proposes a synthesis of three principles: cognitive evaluation, the flourishing of the acting subject, and the importance of external objects in shaping life’s goals. Compassion emerges as a foundation for ethical and political behavior, rooted in the awareness of human vulnerability. The second thematic axis addresses the relationship between Philosophy and Literature, examining essays in which Nussbaum explores ethical principles through literary works. This study promotes the development of an “affective balance” necessary for effectively applying ethical theory to the realities of human experience, achieved by integrating moral perception, sensitivity, and the imaginative engagement nurtured by literature and philosophical reflection. The third thematic axis examines the characteristics of a life conducive to human flourishing, as articulated in Nussbaum’s Creating Capabilities. She outlines a list of fundamental human capabilities, which serve as a concrete framework for defining the “good.” These capabilities, rather than actual functionings, should form the foundation of public policy. The central human capabilities include living a life of normal duration, physical and mental health, the exercise of the senses, imagination and thought, the expression of emotions, the establishment of relationships with people and things beyond oneself, the development of practical reason and critical thinking, social interaction, care for other species and the natural world, the enjoyment of recreation and play, and participation in political and material control over one’s environment. The fourth thematic axis explores the role of Humanities in fostering Democracy, as discussed in Nussbaum’s Not For Profit. She critiques the global focus on economic growth, which marginalizes Humanities and weakens democratic principles. Nussbaum advocates for the preservation and enhancement of Humanities at all educational levels, emphasizing their significance for critical thinking, reflection, and personal engagement with aesthetic, political, ethical, and social realities. The dissertation concludes with a critique of Nussbaum’s theories, addressing criticisms, potential shortcomings, and the philosopher’s own self-reflections. The methodology employed includes text-centered analysis of Nussbaum's texts and theories, comparative analysis to highlight similarities and differences among various approaches, and a sociological perspective examining issues through the lens of society, culture, and politics.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή αναφέρεται στο φιλοσοφικό έργο της Martha Nussbaum καθώς διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στην εξέλιξη και πρόοδο της σύγχρονης Ηθικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας. Εναρκτήριο σημείο της φιλοσοφικής της μελέτης είναι η Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία. Συνταιριάζει τη μελέτη του αρχαίου ελληνικού στοχασμού με την εξοικείωση με τη θεματική της σύγχρονης φιλοσοφίας. Μεριμνά για τον ηθικό αντίκτυπο και το πρακτικό αντίβαρο της σκέψης της. Το φιλοσοφικό έργο της συμβάλλει ιδιαιτέρως στο χώρο της Εφαρμοσμένης Ηθικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας, με την κυριολεκτική σημασία του όρου εφαρμοσμένη.Η διδακτορική μου διατριβή διαρθρώνεται σε τέσσερις βασικούς θεματικούς άξονες. Στον πρώτο θεματικό άξονα πραγματεύομαι τη γνωσιολογία της φιλοσόφου και συγκεκριμένα τη θεραπευτική επιχειρηματολογία της στη βάση του βιβλίου της «Η Θεραπεία της Επιθυμίας», στο οποίο εκτείνει τη μελέτη της στο πεδίο της Ελληνιστικής Φιλοσοφίας με ιδιαίτερη έμφαση στον φιλοσοφικό στοχασμό των Στωικών. Αφηγείται την πλασματική αναζήτηση του σωστού και αγαθού τρόπου ζωής από μία νεαρή γυναίκα, τη Νικίδιον, η οποία απευθύνεται στους εκπροσώπους της Ελληνιστικής Φιλοσοφίας προκειμένου να πάρει τις κατάλληλες απαντήσεις σχετικά με το πώς θα έπρεπε να ζει. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για την προβολή των πιο αξιόλογων παραλλαγών μιας τέχνης του βίου που ως ένα σημαντικό βαθμό είναι επηρεασμένη από τα ιατρικά πρότυπα. Κάνει λόγο για τη συμπονετική φιλοσοφία που αξιοποιεί τα θεραπευτικά επιχειρήματα τα οποία συμβάλλουν στο να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος τον ψυχικό πόνο, τη θλίψη, την οδύνη. Πρόκειται για συναισθήματα τα οποία προκαλούνται από το φόβο του θανάτου αλλά και από ανεξέλεγκτα πάθη και επιθυμίες. Τελικός στόχος είναι να φθάσουμε στην αταραξία, στην απάθεια. Σαφώς και αναγνωρίζει τη σημαντική συμβολή του Αριστοτέλη στην αναγνώριση του ρόλου των παθών, αλλά κρίνει ότι η Επικούρεια και στωική ανάλυση εμβαθύνει περισσότερο. Εν μέρει ασπάζεται τη γνωσιοκρατική άποψη των Στωικών περί εξωτερίκευσης των παθών και σύνδεσης αυτών με αξιολογικές κρίσεις και πεποιθήσεις. Δεν πιστεύει, όμως, ότι όλες αυτές οι κρίσεις είναι αναληθείς. Αξιοποιεί τη στωική προσέγγιση για τη μελέτη και ανάλυση της θεωρίας των συναισθημάτων. Στο βιβλίο της, «Upheavals of Thought» (Διαδρομές της Σκέψης), προβάλλει τη δική της νεοστωική θεωρία σύμφωνα με την οποία τα συναισθήματα έχουν σημαντική γνωστική διάσταση και λειτουργία καθώς προβάλλουν ισχυρές και σπουδαίες αξίες για τη ζωή και τη δράση μας. Μια σημαντική παράμετρος της γνωσιολογίας της, την οποία πραγματεύομαι, είναι η μελέτη των συναισθημάτων, ιδίως του φόβου και του οίκτου, όπως και η διεύρυνση της ερμηνείας τους σε οικουμενικές αξίες. Με αφετηρία τη μελέτη και περιγραφή του ρόλου των συναισθημάτων, ξαναφέρνει στο προσκήνιο τη νεοστωική γνωσιοκρατική της θεώρηση και προτείνει τη συνθετική επεξεργασία τριών βασικών αρχών: της γνωστικής αποτίμησης ή αξιολόγησης, της ευδοκίμησης ή ευδαιμονίας του πράττοντος υποκειμένου και των βασικότερων επιδιώξεων που πραγματώνουν τις πράξεις τους και, τέλος, της σπουδαιότητας των εξωτερικών αντικειμένων ως στοιχείων που συνθέτουν το σχήμα των στόχων αυτών στη ζωή μας. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο συναίσθημα της συμπόνιας καθώς μπορεί να οδηγήσει στην ανάδειξη μιας αλτρουιστικής συμπεριφοράς. Η επιχειρηματολογία της ξεκινά από την εις βάθος συνειδητοποίηση της ευθραυστότητας, της τρωτότητας και της ευαλωτότητας (vulnerability) της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτή η συμπόνια είναι η βασική αρχή για την ορθή ηθική και πολιτική δράση. Ο δεύτερος θεματικός άξονας σχετίζεται με το μεταφιλοσοφικό ενδιαφέρον καθώς πραγματεύεται τη σχέση μεταξύ Φιλοσοφίας και Λογοτεχνίας μέσα από τη μελέτη κάποιων δοκιμίων. Στα δοκίμια αυτά αναζητούνται και αναλύονται οι βασικές αρχές της Ηθικής Φιλοσοφίας σε σχέση με τη μελέτη των λογοτεχνικών έργων. Στο πλαίσιο αυτό, εισηγείται τη μελέτη και εξέταση της αντιληπτικής ισορροπίας που θεωρείται με τη σειρά της αναγκαίος όρος για την κατάλληλη αξιοποίηση της ηθικής θεωρίας στην πραγματικότητα της εμπειρίας μας. Πραγματοποιείται με τον συνδυασμό της ηθικής αντίληψης και της ευαισθησίας και εντείνεται από την ενδελεχή ανάγνωση της λογοτεχνίας και την ανάπτυξη της φαντασίας με τις αρχές και τις νόρμες που προέρχονται από τη φιλοσοφική σκέψη. Στον τρίτο θεματικό άξονα πραγματεύομαι τα ειδικότερα χαρακτηριστικά μιας ζωής στην οποία θα είναι δυνατή κάθε ανθρώπινη λειτουργία που θα οδηγήσει στην ανθρώπινη ευδαιμονία. Η φιλόσοφος στο βιβλίο της «Δημιουργώντας Ικανότητες» αφηγείται μια ζωή κατή την οποία η αξιοπρέπεια του ανθρώπου δεν θα παραβιάζεται από την πείνα, τον φόβο ή και την απουσία ευκαιριών προσωπικής ανάδειξης. Ακολουθεί ένας Κατάλογος θεμελιωδών ανθρώπινων ικανοτήτων που στην πραγματικότητα είναι μία σοβαρή προσπάθεια να προσδιορισθεί πιο συγκεκριμένα η έννοια του αγαθού. Όλοι οι πολίτες πρέπει να διαθέτουν αυτές τις ικανότητες. Στην ουσία πρόκειται για έναν Κατάλογο Ικανοτήτων και όχι πραγματικών τρόπων του «λειτουργείν», διότι η ικανότητα και όχι αυτό καθαυτό το «λειτουργείν» χρειάζεται να συγκροτεί τον στόχο της δημόσιας πολιτικής. Στις κεφαλαιώδους σημασίας λειτουργικές ικανότητες περιλαμβάνονται η ζωή μιας προβλεπόμενης και φυσιολογικής διάρκειας, η σωματική και φυσική υγεία, η αξιοποίηση των αισθήσεων της φαντασίας και της σκέψης, η εκδήλωση των συναισθημάτων και η διαμόρφωση ψυχικών και συναισθηματικών σχέσεων με πρόσωπα και πράγματα έξω και πέρα από τον εαυτό μας, η αναβάθμιση του πρακτικού λόγου και του κριτικού στοχασμού, η δημιουργία πνευματικών δεσμών και η μέθεξη σε σχέσεις κοινωνικής αλληλεπίδρασης και διάδρασης με άλλους ανθρώπους, η μέριμνα και η φροντίδα για τα άλλα είδη και τον φυσικό κόσμο που μας περιβάλλει, η ευχαρίστηση που προκύπτει από το παιχνίδι και τις δραστηριότητες αναψυχής, κάποιος εποικοδομητικός βαθμός ελέγχου του πολιτικού και υλικού περιβάλλοντος, με συμμετοχή στην κοινή πολιτική ζωή και με την κατοχή κάποιας ιδιοκτησίας. Στον τέταρτο θεματικό άξονα πραγματεύομαι τον ρόλο των Ανθρωπιστικών Σπουδών στην αναβάθμιση και προαγωγή της Δημοκρατίας. Στο βιβλίο της «Όχι για το κέρδος» αναφέρεται στην κρίση που σοβεί όχι μόνο στα Πανεπιστήμια ανά τον κόσμο, αλλά και στον πυρήνα των δημοκρατικών κοινωνιών. Στηλιτεύει τη μονοδιάστατη εστίαση των κρατών και των κοινωνιών στην οικονομική μεγέθυνση και παρατηρεί ότι αυτό είναι η βασική αιτία που τα προγράμματα Ανθρωπιστικών Σπουδών περιθωριοποιούνται σταδιακά στο σύγχρονο Πανεπιστήμιο. Κάτι τέτοιο εξασθενεί τις δημοκρατικές αρχές στην πολιτική και κοινωνική βάση τους. Προτείνει τη διατήρηση και ενίσχυση των ανθρωπιστικών επιστημών σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Τονίζει τη σημασία που έχουν για τους ώριμους δημοκρατικούς πολίτες ο κριτικός στοχασμός, η αλληλεπίδραση, ο αναστοχασμός, η ελευθερία έκφρασης, η προσωπική διαλογική σχέση με την αισθητική, την πολιτική, την ηθική και την κοινωνική πραγματικότητα συγκριτικά με τις επιλογές που στοχεύουν αποκλειστικά και μόνο στην οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας. Στο τελευταίο μέρος της εργασίας μου αναφέρομαι στην κριτική που έχει δεχθεί η φιλόσοφος για τις θεωρίες της, στους επικριτές της, τις πιθανές αστοχίες της και την αυτοκριτική της ίδιας. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγγραφή της διδακτορικής διατριβής είναι οι εξής: Αρχικά, χρησιμοποιήθηκε η κειμενοκεντρική ανάλυση η οποία βασίζεται στην ανάλυση του υλικού που έχει συλλεχθεί. Συγκεκριμένα, πρόκειται για ανάλυση κειμένων, θεωριών και ερευνών της φιλοσόφου. Οι πληροφορίες αυτές ερμηνεύονται, συντίθενται και αξιολογούνται κριτικά προκειμένου για την καλύτερη κατανόηση του θέματος. Επίσης, αξιοποιήθηκε η συγκριτική ανάλυση η οποία αναφέρεται στη σύγκριση θεωριών, προσεγγίσεων και η ανάδειξη ομοιοτήτων και διαφορών. Και τέλος, αξιοποιήθηκε η κοινωνιολογική προσέγγιση καθώς εξετάσθηκαν θέματα από την οπτική γωνία της κοινωνίας, της κουλτούρας και της πολιτικής.