Ιστορικές και φιλοσοφικές προσεγγίσεις στη σχέση τέχνης και τεχνολογίας: η περίπτωση της τέχνης των ψηφιακών μέσων

Abstract

This thesis aims to contribute to the collective scholarly project of revising techno-culturalism by providing a set of interpretive tools for mapping and philosophically analyzing Digital Media Art. The central argument of the research, which each chapter attempts to assert through different approaches, is that Digital Media Art—while contributing to the emergence of a new trend and art form that, as the philosophical part of the work explains, arises from the peculiar ontology of the computer as an artistic medium—cannot avoid being implicated in the historical cultural past, of which it is an organic and inextricable continuation. The chapters are organized chronologically: starting with the technological manifestations and legacies of the 20th-century avant-garde, moving to the first phase of Digital Media Art (1960-1970), and concluding with the present artistic condition. The original division of the grounding trend into periods is a useful construct, providing an intermediate framework between the avant-garde art of the first half of the 20th century and the present "high-tech" art in the context of the Fourth Industrial Revolution. At the same time, this division reveals and explains the fragmented course of development over ahistorical span of six decades. In the second part, through a review of primary and secondary materials and case studies, the research revisits the universe of coexistence and friction created by the confluence of artistic and technoscientific research in the 1960s in the Western world, where the radical legacies of the artistic avant-garde eventually collided with the normalized corporate liberalism and, later, the political militarism of the Cold War. In a second methodological axis, the socio-technical reading of the digital, from the perspective of STS and ASTS (Art, Society, and Technology Studies), is considered an appropriate tool for highlighting how digital technology does not necessarily constitute a condition that is opposed to or threatening culture. On the contrary, it can now be transformed into a space for the development of dominant narratives, producing new orthodoxies and forms of artistic expression that creatively visualize the conditions of living in the digital realm. In sum, as the contemporary artistic examples analyzed in the third part reveal, reading the relationship between art and technology as a continuous and natural process of mutual formation—within a socio-technical context—opens up fruitful dialogues and moves away from potential "moral panics" that lead, with mathematical precision, to a one-dimensional and, as it turned out in the late 1960s, destructive conception of techno-culturalism. In this intellectual context, the aim of this thesis is to adopt a rational approach, as far removed as possible from deterministic dichotomies, to an art that is significantly characteristic of our time and cultural context.

Η παρούσα διατριβή φιλοδοξεί να συνεισφέρει στο συλλογικό επιστημονικό εγχείρημα της αναθεώρησης του τεχνοπολιτισμού παρέχοντας μία σειρά από ερμηνευτικά εργαλεία για τη χαρτογράφηση και φιλοσοφική ανάλυση της Τέχνης των Ψηφιακών Μέσων. Το κεντρικό επιχείρημα της έρευνας, το οποίο κάθε κεφάλαιο αποπειράται να ισχυροποιήσει μέσω διαφορετικών οδών, είναι ότι η Τέχνη των Ψηφιακών Μέσων, παρόλο που συμβάλλει στην ανάδυση μιας νέας τάσης και μιας νέας μορφής τέχνης —η οποία, όπως εξηγεί το φιλοσοφικό μέρος της εργασίας, προκύπτει από την ιδιάζουσα οντολογία του ηλεκτρονικού υπολογιστή ως καλλιτεχνικού μέτα-μέσου— δεν μπορεί παρά να ίσταται εμπλεκόμενη με το ιστορικό πολιτισμικό παρελθόν, του οποίου αποτελεί οργανική και αδιάσπαστη συνέχεια. Η οργάνωση των κεφαλαίων είναι χρονολογική: περνάει από τις τεχνολογικές εκφάνσεις και τα κληροδοτήματα της πρωτοπορίας του 20ού αιώνα στην πρώτη φάση της Τέχνης των Ψηφιακών Μέσων (1960-1970), για να καταλήξει στην παρούσα εικαστική συνθήκη. Ο πρωτότυπος διαχωρισμός της εγειρόμενης τάσης σε περιόδους κρίνεται ως μία χρήσιμη επινόηση ενός ενδιάμεσου εδάφους μεταξύ της τέχνης της αβαν-γκαρτ του πρώτου μισού του 20ού αιώνα και της παρούσας «high-tech» τέχνης εν το μέσω της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης∙ παράλληλα, αποκαλύπτει και εξηγεί την τεθλασμένη πορεία ανάπτυξής της σε ένα ιστορικό ανάπτυγμα έξι δεκαετιών. Στο δεύτερο μέρος, διαμέσου της ανασκόπησης πρωτογενούς και δευτερογενούς υλικού και μελετών περίπτωσης, η έρευνα αναδυκνύει το σύμπαν συνύπαρξης και τριβών που δημιούργησε ο συγκερασμός καλλιτεχνικής και τεχνοεπιστημονικής έρευνας στη δεκαετία του 1960 στον Δυτικό Κόσμο, με τις ριζοσπαστικές παρακαταθήκες της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας να συγκρούονται τελικά με τον κανονικοποιημένο εταιρικό φιλελευθερισμό και αργότερα με τον πολιτικό μιλιταρισμό του Ψυχρού Πολέμου. Σ’ έναν δεύτερο μεθοδολογικό άξονα, η κοινωνικοτεχνική ανάγνωση του ψηφιακού από την οπτική των STS και των ASTS, κρίνεται ως κατάλληλο εργαλείο για να αναδείξει πως η ψηφιακή τεχνολογία όχι μόνο δεν αποτελεί κατ’ ανάγκη συνθήκη η οποία προσεγγίζεται ως αντίθετη ή απειλητική προς τον πολιτισμό, αλλά αντιθέτως δύναται πλέον να μετατραπεί σε χώρο ανάπτυξης κυρίαρχων αφηγημάτων, να παραγάγει νέες ορθοδοξίες και νέες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης οπτικοποιώντας με ευρηματικότητα τις συνθήκες διαβίωσης στην ψηφιακή επικράτεια. Συνοπτικά, όπως φανερώνουν τα σύγχρονα καλλιτεχνικά παραδείγματα που αναλύονται στο τρίτο μέρος, η ανάγνωση της σχέσης τέχνης και τεχνολογίας, ως συνεχόμενης και φυσικής πορείας αλληλοδιαμόρφωσης και ως κοινωνικοτεχνικής συνθήκης, ανοίγει γόνιμους διαλόγους και απομακρύνει από δυνητικούς «ηθικούς πανικούς» οι οποίοι οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια σε μια μονοδιάστατη και — όπως αποδείχθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960— καταστροφική αντίληψη του τεχνοπολιτισμού. Σ΄ αυτό το διανοητικό συγκείμενο, σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η ψύχραιμη προσέγγιση, μακριά από ντετερμινιστικά δίπολα, μιας τέχνης η οποία χαρακτηρίζει σημαντικά την εποχή και το πολιτισμικό μας πλαίσιο.