Η μαγεία στα αγιολογικά κείμενα της μέσης βυζαντινής περιόδου (Η'-ΙΒ' αι.): η λειτουργία του μάγου και τα μοτίβα της μαγικής πράξης

Abstract

The subject of this dissertation is the portrayal of the magician’s figure as a literary character and a factor of the narrative in the hagiographical texts of the Middle Byzantine period. In the Byzantine world, the practice of magic was a widespread phenomenon in everyday life and was also recorded in literary production. The Lives of the Saints include memorable images regarding the physiognomy, the methods, and the social presence of magic functionaries in Byzantium. In the present dissertation, ten middle-byzantine Lives of Saints are examined, in which practitioners of magic participate actively in the plot as dramatis personae. These are the lives of Saints Ioannikios, Leo of Catania, Thomais of Lesbos, Andrew the Salos, Basil the Younger, Barlaam and Joasaph, Eirene Chrysovalantou, Mary the Younger, Nikon the Metanoeite, and Lazarus of Galesion. The practice of magic is an important narrative motif in these texts. The magicians and witches are depicted in a vivid manner and offer interesting specimens of literary prosopography. The authors of the Lives follow a system of common rules and writing conventions for the composition of the episodes of magic, the formation of the magician’s physiognomy, the setting of the action, and the other parameters of the narrative. Thus, a detailed and comprehensive typology of the episodes of magic is set up, on the basis of five central narrative criteria: the personages involved in the action (the magic functionary, his client or order-giver, his assistant or helpers, the victim of his magical act); the setting in which the magical act and its effects are placed (city neighbourhoods, rural countryside, monastery); the means and methods used by the practitioner of magic (potions, curses, spells, invocations of demonic powers); the purpose of the magical procedure (provocation of erotic desire, illness, madness, or social chaos); and finally the manner of confronting the magician and thwarting his actions (as a rule, with the help of divine power). The most extensive magician’s portrayal in Byzantine hagiographical literature is offered by the Life of Saint Leo of Catania, which is akin to the genre of “magical narratives”, that is, the texts that centre on the narrative of a magician’s actions and exploits. Many magical and supernatural motifs from the tradition of magical narratives are reworked in the Life of Saint Leo. The following motifs are investigated in this respect: the magician’s initiation into the world of magic; the creation of a mirage or a vision to deceive the magician’s victims; the temporary transmutation of vile materials into gold; the supernatural provocation of erotic desire; the magical handling of the element of fire; the supernatural transportation from one place to another; the enlivenment of inanimate objects or designs; the causing of calamities and destructions; and the supernatural disappearance through flight in the air.

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής είναι η απεικόνιση της μορφής του μάγου ως λογοτεχνικού προσώπου και ως παράγοντα της αφήγησης στα αγιολογικά κείμενα της μέσης βυζαντινής περιόδου. Στον βυζαντινό κόσμο η άσκηση της μαγείας αποτελούσε διαδεδομένο φαινόμενο στην καθημερινή ζωή και αποτυπωνόταν επίσης στη λογοτεχνική παραγωγή. Στους Βίους των αγίων περιέχονται αξιομνημόνευτες εικόνες για τη φυσιογνωμία, τις μεθόδους και την κοινωνική παρουσία των φορέων της μαγείας στο Βυζάντιο. Στην παρούσα διατριβή εξετάζονται δέκα Βίοι αγίων από τη μέση βυζαντινή περίοδο, στους οποίους φορείς της μαγείας συμμετέχουν ενεργά στην πλοκή ως δρώντα πρόσωπα. Πρόκειται για τους Βίους των αγίων Ιωαννικίου, Λέοντος Κατάνης, Θωμαΐδος Λέσβου, Ανδρέα του Σαλού, Βασιλείου του Νέου, Βαρλαάμ και Ιωάσαφ, Ειρήνης Χρυσοβαλάντου, Μαρίας της Νέας, Νίκωνος του Μετανοείτε και Λαζάρου του Γαλησιώτου. Σε αυτά τα κείμενα η άσκηση της μαγείας συνιστά σημαντικό αφηγηματικό μοτίβο. Οι μάγοι και οι μάγισσες σκιαγραφούνται με ζωηρό τρόπο και συνιστούν ενδιαφέροντα δείγματα προσωπογραφικής τέχνης. Οι συγγραφείς των Βίων ακολουθούν ένα σύστημα κοινών κανόνων και συγγραφικών συμβάσεων για τη σύνθεση των επεισοδίων μαγείας, τη διάπλαση της φυσιογνωμίας του μάγου, τη σκηνοθεσία της δράσης και τις άλλες παραμέτρους της αφήγησης. Καταρτίζεται έτσι λεπτομερής και συνθετική τυπολογία των επεισοδίων μαγείας με βάση πέντε κεντρικά αφηγηματικά κριτήρια: τα πρόσωπα που εμπλέκονται στη δράση (ο λειτουργός της μαγείας, ο πελάτης ή εντολοδότης του, ο βοηθός ή οι αρωγοί του, το θύμα που γίνεται στόχος της μαγικής ενέργειάς του), το σκηνικό όπου τοποθετούνται η μαγική ενέργεια και οι επιπτώσεις της (αστικές συνοικίες, αγροτική ύπαιθρος, μοναστήρι), τα μέσα και οι μέθοδοι που μεταχειρίζεται ο φορέας της μαγείας (φίλτρα, κατάδεσμοι, ξόρκια, επίκληση δαιμονικών δυνάμεων), ο σκοπός της μαγικής διαδικασίας (πρόκληση ερωτικού πόθου, ασθένειας, παραφροσύνης ή κοινωνικού χάους), και τέλος ο τρόπος αντιμετώπισης του μάγου και εξουδετέρωσης των ενεργειών του (κατά κανόνα με τη βοήθεια της Θείας δύναμης). Την εκτενέστερη απεικόνιση μάγου στη βυζαντινή αγιολογική γραμματεία προσφέρει ο Βίος του Αγίου Λέοντος Κατάνης, ο οποίος συγγενεύει με το είδος των «διηγήσεων μαγείας», δηλαδή τα κείμενα που έχουν ως κεντρικό θέμα την αφήγηση της δράσης και των κατορθωμάτων ενός μάγου. Πολλά μαγικά και υπερφυσικά μοτίβα από την παράδοση των διηγήσεων μαγείας μεταπλάθονται στον Βίο του Αγίου Λέοντος. Διερευνώνται από αυτήν την άποψη τα εξής μοτίβα: η εισδοχή του μάγου στον κόσμο της μαγείας, η δημιουργία οφθαλμαπάτης ή οπτασίας για να εξαπατηθούν τα θύματα του μάγου, η προσωρινή μετατροπή ευτελών υλικών σε χρυσό, η υπερφυσική δημιουργία ερωτικής επιθυμίας, ο μαγικός χειρισμός του στοιχείου της φωτιάς, η υπερφυσική μεταφορά από τον έναν τόπο σε άλλον, το ζωντάνεμα άψυχων αντικειμένων ή σχεδίων, η πρόκληση θεομηνιών και καταστροφών, και τέλος η υπερφυσική εξαφάνιση μέσω πτήσης στον αέρα.