Ελληνικό και τουρκικό θέατρο σκιών και κούκλας στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη (1817-1931/2) και στην Κύπρο (1893-1931)

Abstract

This doctoral thesis researches on the field of Greek and Turkish shadow and puppet theatre in the Greek communities of Constantinople, Smyrna and Cyprus, between the years 1817/1893-1932/1931, respectively. It also contains short notes on the following course of each spectacle. It aims at offering answers and an assessment, that the Greek side has been seeking for. Corpus of thesis is divided in two main, analytical chapters (I. Greek and Turkish shadow (Karagkiozis & Karagöz) and (Glove & String) puppet theatre in the Greek communities of Constantinople, Smyrna (and their environs), 1817-1932, II. Greek and Turkish shadow (Karagκiozis & Karagöz) and puppet (Glove/String/Body puppets) theatre in Cyprus, 1893-1931). These chapters lay after Aknowledgements, Abbraviations, Prologue, while Conclusions (III) are followed by a triple Epimeter (IV), bilingual Abstract (V), Bibliography/Resources’ list (VI) and Indexes (VII). Every chapter consists of two sections (shadow theatre, puppet theatre) and smaller subsections, depending on the main theme-target (Constantinople, Smyrna, Greek / Turkish shadow / puppet theatre) and on the evaluation of traced evidence (e.g. relation between Smyrna theatre – puppet/shadow theatre). The final pages of every chapter and section are dedicated to double summary tables (alphabetical, chronological) and indicative accompanying illustrations. In the first chapter, after an introduction about Armenians and Jews' contribution in Ottoman entertainment, three –not cited by the Greek historiography– shadow theatre puppeteers (two Greek Ottomans (Romioi) and one from Greece) are presented. The first known shadow theatre puppeteers of Greece are shortly presented as well, in order to examine their connection to Ottoman Constantinople. We draw nearer to Smyrna's (coast of Minor Asia's) Greek shadow theatre puppeteers in the next subsection. All information traced in Press and various archives are collected and presented with critical comments, in chronological order, in the following section. Two pieces of the «puzzle» (military shadow theatre animated by puppeteers-soldiers during Minor Asia campaigne and Athenian A. Mollas' civilian performances) build two more extra subsections. In the last subsection we inquire on the interaction between Smyrna's theatre and puppet/shadow theatre through a specific example, traced also in folk tale. In the second chapter, Greek shadow/puppet artists, not only active but even born between 1893-1931, are included in a critical chronological presentation and review of the spectacle’s course, as launced in Greek Cyprus. Greek shadow (from 1893 onwards) and puppet theatre (from 1896 onwards) in Cyprus, is thoroughly covered. An other subsection sheds light on the relation between puppet theatre and satirical newspapers. A number of Turkish Cypriot shadow and puppet theatre's core issues are discussed in the next section, disregarding chronological boundaries, since they are not very clear, but may achieve a major desideratum of historiography. Chronological, thematical/design and ownership arguments expressed in Turkish historiography go into question, and are often disputed. Additionally, a small chapter on Turkish Puppet theatre is structured, despite scarcity of the available information. Conclusions drawn, follow. Epimeter that comes later, consists of three parts: Biographies of puppeteers (A), Repertoire of shadow & puppet theatre (B), Places hosting shadow & puppet performances (C). A variety of sources used, are listed in the Bibliography. Thesis is completed in a chapter with Indexes.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή ερευνά και μελετά το πεδίο των ελληνικού και τουρκικού θεάτρου σκιών (Καραγκιόζη και Καραγκιόζ) και κούκλας στις ελληνικές κοινότητες της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης και της Κύπρου, κατά την περίοδο 1817/1893-1932/1931, αντιστοίχως. Τα δύο χρονολογικά ορόσημα, ως εναρκτήρια, συνδέονται με τον εντοπισμό των πρώτων σχετικών αναφορών (1817, 1893 αντιστοίχως). Ως καταληκτικά, για τη μεν Τουρκία συνδέονται με τον νόμο απαγόρευσης καλλιτεχνικής δράσης σε μη Τούρκους πολίτες (1931/2) και το εγχείρημα αναβίωσης και διάδοσης του τουρκικού θεάτρου σκιών (Καραγκιόζ) ως μέσο κυβερνητικής προπαγάνδας, μέσω της ίδρυσης «Σπιτιών του Λαού». Για τη δε Κύπρο, το καταληκτικό χρονολογικό όριο συνδέεται με την εξέγερση («Οκτωβριανά») εναντίον της Αγγλικής Αποικιοκρατίας, που οδήγησε σε αυστηρότερο καθεστώς διακυβέρνησης και πλήθος απαγορεύσεων. Αυτό το όριο κατ' εξαίρεσιν καταστρατηγείται κατά την επισκόπηση του τουρκικού μικροθεάτρου εν Κύπρω, κυρίως λόγω της σπανιότητας του υλικού κι επειδή η μελέτη του δεν βασίζεται τόσο στον Τύπο, όσο σε προφορικές μαρτυρίες με ασαφείς χρονολογικές αναφορές. Σε όλες τις ενότητες γίνονται αναφορές και στη μεταγενέστερη πορεία των θεαμάτων, ώστε να δομηθεί ένα έστω αδρό, αλλά συνολικό πλαίσιο. Το σώμα της διατριβής, μετά τον πρόλογο, τις βραχυγραφίες, και την εισαγωγή, διαιρείται σε δύο μεγάλα κεφάλαια (Ι. Ελληνικό και τουρκικό θέατρο σκιών (Καραγκιόζη και Καραγκιόζ) και κούκλας (Φασουλής, μαριονέτες) στις ελληνικές κοινότητες Κωνσταντινούπολης και Σμύρνης 1817-1932, ΙΙ. Ελληνικό και τουρκικό θέατρο σκιών (Καραγκιόζη και Καραγκιόζ) και κούκλας (Φασουλής, μαριονέτες, κ.ά.) στην Κύπρο 1893-1931). Έπονται τα Συμπεράσματα (ΙΙΙ) κι ακολουθεί τριμερές Επίμετρο (IV) με βιογραφικά των εμψυχωτών, κατάλογο δραματολογίου και χώρων παραστάσεων, δίγλωσση περίληψη (V), βιβλιογραφία και παράθεση όλων των πηγών που αξιοποιήθηκαν (VΙΙ) και ευρετήρια (VΙΙ). Κάθε κεφάλαιο χωρίζεται σε δύο μεγάλα υποκεφάλαια (θέατρο σκιών, θέατρο κούκλας), των οποίων προηγείται εξειδικευμένη εισαγωγή, με τις πληροφορίες τους να συνοψίζονται σε διπλούς (αλφαβητικούς και χρονολογικούς) πίνακες και να συνοδεύονται από ενδεικτικές, κατατοπιστικές εικόνες. Μικρότερα ειδικά κεφάλαια σχηματίζονται βάσει της αρχικής στόχευσης, καθώς και αξιολόγησης του επιπλέον υλικού που εντοπίσθηκε. Στο πρώτο κεφάλαιο, κατόπιν εισαγωγής γύρω από τη συμβολή των ξένων πληθυσμών (Αρμενίων, Εβραίων) στις καλλιτεχνικές διασκεδάσεις και το μικροθέατρο, μέσα κυρίως από άγνωστα στην ελληνική βιβλιογραφία οθωμανικά αρχεία, εντοπίζεται για πρώτη φορά η παρουσία δύο Ρωμηών καραγκιοζοπαικτών κι αργότερα ενός Ελλαδίτη στην Κωνσταντινούπολη και ανιχνεύεται η συμβολή τους. Εν συνεχεία διερευνάται η σχέση των πρώτων επωνύμων καραγκιοζοπαικτών της Ελλάδας με την οθωμανική Κωνσταντινούπολη. Ακολουθεί η εξέταση του ίδιου πεδίου, στις ελληνικές κοινότητες της Σμύρνης. Παρουσιάζονται κριτικά, πληροφορίες που συνελέγησαν μέσω Τύπου και προφορικών μαρτυριών, γύρω από ανώνυμους κι επώνυμους καραγκιοζοπαίκτες εξ Ελλάδος, με δράση στη Σμύρνη, καθώς και την ευρύτερη Μ. Ασία και Ανατολή. Η κριτική χρονολογική παρουσίαση όλων των σχετικών εντοπισμένων δημοσιευμάτων του ελληνικού Τύπου Κωνσταντινούπολης, Σμύρνης και σε κάποιες περιπτώσεις κι Ελλάδας, που πλέκεται με πληροφορίες από οθωμανικά και ποικίλα ελλαδικά αρχεία, δομεί το επόμενο υποκεφάλαιο, δύο παρακλάδια του οποίου εξετάζονται αναλυτικότερα χωριστά, λόγω του όγκου και του ειδικού ενδιαφέροντός τους. Πρόκειται για τη δράση του εξ Ελλάδος καραγκιοζοπαίκτη Α. Μόλλα στη Σμύρνη και για τη διεξαγωγή στρατιωτικών παραστάσεων Καραγκιόζη, στο πλαίσιο της μικρασιατικής εκστρατείας, από στρατιώτες-καραγκιοζοπαίκτες. Στην επόμενη ενότητα εξετάζεται, μετά από μια κατατοπιστική εισαγωγή για το οθωμανικό και το νεοελληνικό θέατρο κούκλας, η παρουσία του ελληνικού θεάτρου κούκλας στις ελληνικές κοινότητες Κωνσταντινούπολης και Σμύρνης, μέσα από τα ίχνη του σε Τύπο, ποικίλα οθωμανικά κι ελληνικά αρχεία, βιβλιογραφία και προφορικές μαρτυρίες. Λόγω του μεγάλου αριθμού των δημοσιευμάτων του Τύπου, που παρουσιάζονται στο σύνολό τους με χρονολογική πορεία, εξετάζονται χωριστά ο 19ος και ο 20ός αιώνας. Στο τελευταίο κεφάλαιο της ενότητας παρουσιάζεται η αλληλεπίδραση των λαϊκών θεαμάτων και ακροαμάτων, όπως αντικατοπτρίζεται σε ένα σμυρναϊκό θεατρικό έργο, που επεβίωσε στις ελληνικές σκηνές του μικροθεάτρου, αναβιώνει ακόμα και σε σύγχρονούς μας μπερντέδες, ενώ ο πυρήνας του εντοπίζεται στο λαϊκό παραμύθι. Η ενότητα κλείνει με συγκεντρωτικούς αλφαβητικούς/χρονολογικούς πίνακες και συνοδευτικές ενδεικτικές εικόνες. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται η παρουσία του ελληνικού θεάτρου σκιών (1893 κ.ε.) και κούκλας (1896 κ.ε.) στην Κύπρο. Στο πρώτο υποκεφάλαιο, εκτός από τους καραγκιοζοπαίκτες, που έδρασαν στο υπό έρευνα χρονικό πλαίσιο, αναφέρονται –βάσει της χρονολογίας γέννησής τους– και οι μεταγενέστεροι Έλληνες καραγκιοζοπαίκτες της Κύπρου. Η αποδελτίωση του Τύπου, η επιτόπια έρευνα ποικίλων αρχείων και η συλλογή προφορικών μαρτυριών αποτελούν δομικά συστατικά του παρουσιαζόμενου χρονολογίου και της κριτικής ανάλυσης των χαρακτηριστικών του θεάματος στην Κύπρο. Η αναλυτική επισκόπηση του οθωμανικού / τουρκικού μικροθεάτρου στην Κύπρο, που έπεται, προστίθεται λόγω της σπανιότητας των τεκμηρίων, καθώς αποτελεί 'terra incognita' για την ελληνική βιβλιογραφία και σημαντικό 'desideratum' της (ελληνικής) ιστοριογραφίας. Παράλληλα, συνδράμει στην ορθότερη κατανόηση της παρουσίας των δύο θεαμάτων στη Μεγαλόνησο και την άγνωστη έως σήμερα, αλληλεπίδρασή τους. Οι ενότητες του υποκεφαλαίου εστιάζουν στους Τούρκους καραγκιοζοπαίκτες εκ Τουρκίας ή Κύπρου, στις παραστάσεις τους και στα βήματα που προηγούνταν αυτών, στις συνθήκες, στο δραματολόγιό τους, στα σύνεργά τους, στη γλώσσα που χρησιμοποιούσαν, στη σύνθεση και την ανταπόκριση του ακροατηρίου τους και σε ρήξεις ή συνεργασίες, που σημειώθηκαν, με την ελληνική πληθυσμιακή πλειοψηφία. Το επόμενο υποκεφάλαιο επικεντρώνεται στην παρουσία του ελληνικού θεάματος κούκλας στη Μεγαλόνησο, κατά την περίοδο 1896-1931. Και εδώ, πέραν των κουκλοπαικτών που έδρασαν στο υπό έρευνα χρονικό πλαίσιο, αναφέρονται εν συντομία και οι μεταγενέστεροι Έλληνες κουκλοπαίκτες της Κύπρου. Το χρονολόγιο συντίθεται από ένα πλήθος δημοσιευμάτων Τύπου και πληροφοριών, βάσει αρχειακής έρευνας. Σε ξεχωριστή ενότητα «φωτίζονται» όψεις της σχέσης κουκλοθεάτρου (Φασουλή) – κυπριακού σατιρικού Τύπου. Στο μικρό υποκεφάλαιο του οθωμανικού / τουρκικού κουκλοθεάτρου, που ακολουθεί, συγκεντρώνονται οι λιγοστές πληροφορίες της τουρκικής βιβλιογραφίας, ενώ ακολουθούν συγκεντρωτικοί αλφαβητικοί και χρονολογικοί πίνακες και συνοδευτικές ενδεικτικές εικόνες. Έπεται η ενότητα των Συμπερασμάτων. Ακολουθεί αναλυτικό Επίμετρο, δομούμενο από τρία μέρη: Εργο-βιογραφικές σημειώσεις για τους εμψυχωτές κουκλοθεάτρου (Α), Δραματολόγιο μικροθεάτρου (Β), Χώροι στέγασης παραστάσεων μικροθεάτρου (Γ). Το σώμα της διατριβής ολοκληρώνεται με αναλυτική παράθεση βιβλιογραφίας και πηγών και χρηστικά ευρετήρια.