Το νοτιοανατολικό Αιγαίο στο οθωμανικό πλαίσιο: δίκτυα και νησιωτισμοί με άξονα το αρχείο της μονής Αγίου Ιωάννη Θεολόγου Πάτμου

Abstract

This dissertation investigates the Southeastern Aegean during the Ottoman period, using the rich archival material of the Monastery of Saint John the Theologian of Patmos as its principal foundation. Drawing on wills, dowry contracts, debt agreements, communal registers, Ottoman cadastral surveys, fermans and other Ottoman sources, it reconstructs the economic, social, and political history of Patmos from the sixteenth to the nineteenth century. Special emphasis is placed on the rise of local elites, village elders, shipowners, and merchants, and on the crucial role of the Monastery in shaping their economic power and political authority. The study demonstrates that Patmos constitutes a distinctive case of insularity, where the monastic institution functioned not only as a religious center but also as a key economic and political actor, linking the island to broader Aegean networks. Through a comparative analysis of Ottoman administrative records and Greek communal documentation, the dissertation reveals how the Ottoman state adapted its bureaucratic structures to the specific realities of island societies. Furthermore, the examination of the Monastery’s outlying estates on neighboring islands highlights the formation of a peripheral resource network essential to both monastic sustainability and the survival of the local community. Finally, the complex interactions between Patmians and the Ottoman fleet, their strategies of negotiation with imperial authorities, their participation in maritime economies, and the challenges of piracy and security portray a micro-insular society positioned between autonomy and dependence. Overall, the study contributes to a deeper understanding of insular societies in the Ottoman context, presenting Patmos as a nodal point of networks, negotiations, and distinct historical dynamics.

Η διατριβή εξετάζει το Νοτιοανατολικό Αιγαίο κατά την οθωμανική περίοδο, χρησιμοποιώντας ως κεντρικό άξονα το πλούσιο Αρχείο της Μονής Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου Πάτμου. Μέσα από διαθήκες, προικοσύμφωνα, χρεωστικές ομολογίες, κοινοτικά κατάστιχα, οθωμανικά τεφτέρια, φιρμάνια και άλλες οθωμανικές πηγές, ανασυντίθεται η οικονομική, κοινωνική και πολιτική ιστορία της Πάτμου από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη διαμόρφωση των τοπικών ελίτ των προεστών, καραβοκυρέων και εμπόρων, και στον τρόπο με τον οποίο η ύπαρξη της Μονής συνέβαλε τόσο στην οικονομική τους ενίσχυση όσο και στην πολιτική τους ανάδυση. Η μελέτη αναδεικνύει ότι η Πάτμος αποτελεί ένα μοναδικό παράδειγμα «νησιωτισμού», όπου το μοναστικό ίδρυμα δεν λειτουργεί μόνο ως θρησκευτικός οργανισμός, αλλά ως ενεργός οικονομικός και πολιτικός παράγοντας, συνδέοντας το νησί με τα ευρύτερα δίκτυα του Αρχιπελάγους. Η ανάλυση των οθωμανικών απογραφών και τεκμηρίων, σε αντιπαραβολή με το ελληνικό αρχειακό υλικό, φωτίζει τον τρόπο με τον οποίο το οθωμανικό κράτος διαχειριζόταν τις νησιωτικές κοινωνίες, προσαρμόζοντας γραφειοκρατικά σχήματα στην τοπική πραγματικότητα. Παράλληλα, η μελέτη των μετοχιών της Μονής σε άλλα νησιά δείχνει τη συγκρότηση ενός δικτύου περιφερειακών πόρων απαραίτητων για τη βιωσιμότητα τόσο της Μονής όσο και της πατμιακής κοινωνίας. Τέλος, οι σχέσεις των Πατμίων με τον οθωμανικό στόλο, οι σύνθετες πρακτικές διαμεσολάβησης με τη διοίκηση, η εμπλοκή σε ναυτικές οικονομίες, καθώς και ζητήματα πειρατείας και προστασίας, αποκαλύπτουν μια μικρονησιωτική κοινωνία που κινείται ανάμεσα σε αυτονομία και εξάρτηση. Η διατριβή συμβάλλει στη βαθύτερη κατανόηση της νησιωτικής ιστορίας στο οθωμανικό πλαίσιο, αναδεικνύοντας την Πάτμο ως κόμβο δικτύων, διαπραγματεύσεων και πολύπλοκων ιστορικών δυναμικών.