Νικηφόρος Α΄ Κωνσταντινουπόλεως και Θεόδωρος Στουδίτης: συγκλίσεις και αποκλίσεις

Abstract

The subject of this thesis is the systematic examination of the actions, parallel paths, and interactions of two leading figures of their time: Nicephorus I, Patriarch of Constantinople (806-815), and Theodore the Stoudite, abbot of the Stoudion Monastery. The chronological overlap of their lives and actions, their significant positions—one as patriarch and the other as leader of the monks—the major issues they faced, their stances on these matters, and how they influenced historical developments, their interactions, and their shared journey, prompted us to conduct a thorough and systematic investigation of the relevant events and figures. In the first chapter, we briefly present the life, actions, and writings of both individuals. The second, more extensive chapter provides a detailed presentation and examination of the events we consider the first long period of relations between Nicephorus and Theodore, spanning from 806 to 813. This includes Nicephorus's election to the patriarchal throne in Constantinople (806) and Theodore's participation in the election of Hilarion, along with a summary of the events of the initial phase of the Moechian controversy (795-797). We closely examine the revival of the Moechian controversy, with the restoration of Joseph of the monastery of Kathara to the priesthood. We interpret Theodore’s initial stance (806-808) towards Patriarch Nicephorus and the emperor, as well as its causes, and then focus on the elevation of Joseph the Stoudite to the metropolitan throne of Thessalonica. A thorough examination of Theodore’s eventual shift and the peculiar non-communion that arose between him and Patriarch Nicephorus due to the Joseph issue is presented. Emphasis is placed on Theodore’s arguments and his disposition towards the patriarch, and vice versa. The events of the 809 Council, which reaffirmed Joseph's restoration to the priesthood, along with Theodore's reaction leading to his excommunication and exile, are presented in detail. Valuable conclusions are drawn from Theodore's correspondence with various figures, including Patriarch Nicephorus, the Pope of Rome, and Joseph's brother. Additionally, we identify another conciliatory attempt by Patriarch Nicephorus towards Theodore, from which we derive useful insights regarding his attitude toward him and the peculiar non-communion that had developed. We analyze the recall of the Stoudites from exile, Joseph’s renewed deposition, and how relations between Theodore and Nicephorus were restored. Finally, we conduct a thorough examination of two additional instances where Nicephorus and Theodore found themselves on opposing sides. In the third chapter, we address what we consider the second long period of relations between Nicephorus and Theodore, covering 813-826, which pertains to the revival of Iconoclasm. Our focus centers on the actions and joint path of the two figures against the Church's longest-lasting heresy. The events surrounding the rise of Leo V the Armenian are presented, followed by an examination of the onset of the second phase of Iconoclasm initiated by the emperor. Particular emphasis is placed on Patriarch Nicephorus's resolute opposition, which ultimately led to his resignation and exile. We detail Theodore's vigorous response, especially concerning the Iconoclastic Council of Hagia Sophia (815) and its decisions. This is followed by an account of Theodore's exile, his struggle against the Iconoclasts, his polemics and arguments, and the nature of his disposition toward the exiled patriarch. Next, we present and examine the actions of both protagonists after their recall from exile (821) during Michael II's reign, particularly Theodore’s persistent efforts regarding the images. Again, emphasis is placed on the relationships between Nicephorus and Theodore, which, according to our research, seemed to remain excellent. The chapter concludes with references to the end of Theodore's and Nicephorus's lives. In the final part of our thesis, we summarize our conclusions regarding the issues we addressed.

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής αποτελεί η συστηματική εξέταση της δράσης, της παράλληλης πορείας και της αλληλεπίδρασης δύο ηγετικών προσωπικοτήτων της εποχής τους, του Νικηφόρου Α’, πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως (806-815) και του Θεόδωρου Στουδίτη, ηγούμενου της μονής Στουδίου. Η χρονική σύμπτωση του βίου και της δράσης των δύο προσώπων, η σημαντική θέση που κατείχαν αμφότεροι, ο ένας ως πατριάρχης και ο έτερος ως ηγέτης των μοναχών, τα μείζονα ζητήματα που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν, η στάση τους έναντι αυτών και ο τρόπος που επηρέασαν τις ιστορικές εξελίξεις, η μεταξύ τους αλληλεπίδραση, και η κοινή τους πορεία, αποτέλεσαν για εμάς το έναυσμα για μια συστηματική και ενδελεχή έρευνα των σχετικών ιστορικών γεγονότων και των προσώπων. Στο πρώτο κεφάλαιο της διατριβής παρουσιάζεται συνοπτικά ο βίος, η δράση και το συγγραφικό έργο των δύο προσώπων. Στο δεύτερο και εκτενέστερο κεφάλαιο, προβαίνουμε σε αναλυτική παρουσίαση και εξέταση των γεγονότων, τα οποία θεωρούμε ως την πρώτη μακρά περίοδο των σχέσεων μεταξύ Νικηφόρου και Θεόδωρου, η οποία σημειώνεται στο χρονικό διάστημα 806-813. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνεται η εκλογή του Νικηφόρου στον πατριαρχικό θρόνο Κωνσταντινουπόλεως (806) και η συμμετοχή του Θεόδωρου στην εκλογή του Ιλαρίωνος, ενώ παρουσιάζονται συνοπτικά και τα γεγονότα της πρώτης φάσης της μοιχειανικής έριδος (795-797). Επισταμένως εξετάζεται η αναβίωση της εν λόγω έριδας, με την αποκατάσταση του Ιωσήφ των Καθαρών στην ιερωσύνη. Ερμηνεύουμε την αρχική στάση του Θεόδωρου (806-808) έναντι του πατριάρχη Νικηφόρου και του αυτοκράτορος και τις αιτίες της, και στην συνέχεια εστιάζουμε στην ανάρρηση του Ιωσήφ Στουδίτη στον μητροπολιτικό θρόνο της Θεσσαλονίκης. Ενδελεχώς εξετάζεται η μεταστροφή του Θεόδωρου και η ιδιότυπη ακοινωνησία που φαίνεται να επήλθε πλέον έκδηλα μεταξύ αυτού και του πατριάρχη Νικηφόρου εξ αιτίας του ζητήματος του Ιωσήφ των Καθαρών. Βαρύτητα δίδεται στην επιχειρηματολογία του Θεόδωρου και στην διάθεσή του έναντι του πατριάρχη, και αντιστρόφως. Διεξοδικώς παρουσιάζονται τα γεγονότα της Συνόδου του 809, στην οποία επικυρώθηκε ξανά η αποκατάσταση του Ιωσήφ στην ιερωσύνη, και η αντίδραση του Θεόδωρου, που είχε ως συνέπεια τον αναθεματισμό και την εξορία του. Χρήσιμα συμπεράσματα εξάγονται από την επιστολική επικοινωνία του Θεόδωρου, μεταξύ άλλων, με τον πατριάρχη Νικηφόρο, τον πάπα Ρώμης και τον αδελφό του Ιωσήφ. Εντοπίζουμε, επιπλέον, μια ακόμη συμφιλιωτική προσπάθεια του πατριάρχη Νικηφόρου έναντι του Θεόδωρου, από την οποία εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα σχετικά με την διάθεση που έτρεφε απέναντί του, όπως και αντίστοιχα περί της ιδιότυπης ακοινωνησίας, που είχε επέλθει. Αναλύεται η ανάκληση των Στουδιτών από την εξορία, η εκ νέου καθαίρεση του Ιωσήφ και ο τρόπος με τον οποίο επήλθε η αποκατάσταση των σχέσεων μεταξύ Θεόδωρου και Νικηφόρου. Τέλος, προβαίνουμε σε επισταμένη εξέταση δύο ακόμη περιστάσεων κατά τις οποίες Νικηφόρος και Θεόδωρος βρέθηκαν και πάλι σε αντίθετες πλευρές. Στο τρίτο κεφάλαιο πραγματευόμαστε συνολικά τα γεγονότα, τα οποία θεωρούμε ως την δεύτερη μακρά περίοδο των σχέσεων μεταξύ Νικηφόρου και Θεόδωρου, η οποία εκτείνεται στο χρονικό διάστημα 813-826, και αφορά στο σύνολό της την αναβίωση της Εικονομαχίας, ενώ το ενδιαφέρον μας επικεντρώνεται στην δράση και κοινή πλέον πορεία των δύο προσώπων εναντίον της μακροβιότερης αίρεσης που αντιμετώπισε η Εκκλησία. Παρουσιάζονται τα γεγονότα της ανάληψης της εξουσίας από τον Λέοντα Ε΄ τον Αρμένιο, ενώ στην συνέχεια το ενδιαφέρον μας επικεντρώνεται στην έναρξη της δεύτερης φάσης της Εικονομαχίας με πρωτοβουλία του αυτοκράτορος. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στην θεώρηση της στάσης του πατριάρχη Νικηφόρου, που αντιστάθηκε σθεναρώς, και εν τέλει, αναγκάστηκε να παραιτηθεί και να εξοριστεί. Αναλυτικά αναφερόμαστε στην σφοδρή αντίδραση του Θεόδωρου και ειδικότερα στην εικονομαχική Σύνοδο της Αγίας Σοφίας (815) και τις αποφάσεις της. Εν συνεχεία παρουσιάζονται τα γεγονότα της εξορίας του Θεόδωρου, ο αγώνας του εναντίον των εικονομάχων, η πολεμική και η επιχειρηματολογία του, ενώ ειδικώς αναδεικνύεται η διάθεσή του έναντι του εξόριστου πατριάρχη, όπως αντίστοιχα και του τελευταίου. Στην συνέχεια, παρουσιάζουμε και εξετάζουμε την δράση των δύο πρωταγωνιστών μετά την ανάκλησή τους από την εξορία (821), επί Μιχαήλ Β΄ Τραυλού, και ειδικώς τις επίμονες προσπάθειες του Θεόδωρου στο ζήτημα των εικόνων. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται και πάλι στις σχέσεις μεταξύ Νικηφόρου και Θεόδωρου, οι οποίες, κατά την έρευνά μας, φαίνεται ότι εξακολουθούσαν να είναι άριστες. Το τρίτο κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την αναφορά μας στο τέλος της ζωής του Θεόδωρου και του Νικηφόρου. Στο τελευταίο μέρος της διατριβής μας παραθέτουμε συνολικά τα συμπεράσματά μας για τα ζητήματα που πραγματευθήκαμε.