Αγροικίες και αγροτική οικονομία στη Μακεδονία κατά τη ρωμαϊκή και υστερορωμαϊκή περίοδο (2ος αι. π.Χ.- 6ος αι. μ.Χ.)

Abstract

The focus of this thesis is on the farmhouses from the Roman and late Roman era that have been unearthed mainly during rescue excavations in Macedonia, in northern Greece. These were autonomous buildings or building complexes, in which rural populations lived and worked, such as farmers, breeders, loggers and others. Sometimes they are small buildings, possibly parts of larger facilities, which were not excavated whole or preserved, and sometimes they are large and luxuriously decorated buildings. In any case, the form, size and quality of construction reflect the economic status of their owners. The total number of farmhouses studied is 101 and they have been identified in 12 out of 13 prefectures of Macedonia. The thesis' chronological limits span from the Roman conquest of Macedonia, following the battle of Pydna in 168 BC, to the 6th century AD. The ways of managing the agricultural production in Macedonia by the administrative authorities, initially of the Roman and later of the Byzantine State, as well as the role of the Christian Church as an economic factor and owner of land, were also studied. The main occupations of the ancient Macedonians were agriculture and animal husbandry. Other activities, such as fishing, logging, crafts and mining, supplemented people’s incomes. In a separate section of the thesis, the relevant information is gathered from literary sources and epigraphic texts. Also, the movable findings and architectural remains of the farmhouses we examined document these professional activities and demonstrate the role of farmhouses in the economy of antiquity. The main cultivated species were cereals, vines and olive trees. Also, the production and processing of livestock products, such as milk and wool, and the small-scale production of craft products, were part of the employments in the Macedonian farmhouses. The purpose of the farmhouse inhabitants was to make products that met the needs of everyday life. However, it would not be wrong to consider that the surplus of the products produced was sold on the market. The road network of ancient Macedonia, such as Via Egnatia and the other secondary roads, as well as the ports, facilitated trade and favored the contacts between the Macedonians and the rest ancient Greco-Roman world. The contribution of this thesis to the research lies in four points. First, we studied the historical events of the Roman and late Roman era and how they affected the rural economy, the agricultural production management and the everyday life of rural populations. Secondly, we gathered all the published excavation data on the Macedonian farmhouses of this period. Thirdly, we attempted to identify the species cultivated and the products produced by the dwellers of the farmhouses, examining the places where they stored and processed them, as well as the tools and utensils they used. Fourth, we examined the position of the farmhouses in the landscape of Macedonia, in relation to the natural terrain, to the ancient neighboring settlements (cities, villages, road stations, farmhouses), the ancient road network and the available natural resources. A particular subject of research was the chronological limits of the inhabitation phases of farmhouses in Macedonia, their total number per period, the fluctuation of their number and how this was influenced by the historical events of each era. Finally, we looked for reasons behind the final abandonment of the farmhouses in the Macedonian countryside after the end of the 6th century AD.

Η παρούσα διατριβή μελετά τις αγροικίες της Ρωμαϊκής και Υστερορωμαϊκής εποχής που έχουν εντοπιστεί σε σωστικές κυρίως ανασκαφές στη Μακεδονία, στη βόρεια Ελλάδα. Πρόκειται για αυτόνομα κτήρια ή συγκροτήματα κτηρίων, στα οποία διαβιούσαν και εργάζονταν αγροτικοί πληθυσμοί, όπως γεωργοί, κτηνοτρόφοι, υλοτόμοι και άλλοι. Άλλοτε είναι μικρά κτήρια, ενδεχομένως τμήματα μεγαλύτερων εγκαταστάσεων, που δεν ανασκάφηκαν ολόκληρα ή δεν διατηρήθηκαν, και άλλοτε είναι μεγάλα και πλούσια διακοσμημένα κτήρια. Σε κάθε περίπτωση, η μορφή, η το μέγεθος και η ποιότητα κατασκευής αντανακλούν το οικονομικό επίπεδο του εκάστοτε ιδιοκτήτη. Οι αγροικίες που μελετήθηκαν είναι συνολικά 101 και έχουν εντοπιστεί σε 12 (από τους 13) νομούς της Μακεδονίας. Τα χρονολογικά όρια της διατριβής είναι από την κατάκτηση της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους, μετά τη μάχη της Πύδνας το 168 π.Χ., μέχρι τον 6ο αι. μ.Χ. Οι τρόποι ρύθμισης της αγροτικής παραγωγής στη Μακεδονία από τα διοικητικά όργανα, αρχικά του Ρωμαϊκού κράτους και στη συνέχεια του Βυζαντινού, καθώς και ο ρόλος της Χριστιανικής Εκκλησίας ως οικονομικός παράγοντας και κάτοχος γης, αποτέλεσαν επίσης αντικείμενο μελέτης. Οι κυριότερες ασχολίες των αρχαίων Μακεδόνων ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Άλλες δραστηριότητες, όπως η αλιεία, η υλοτομία, η βιοτεχνία και η μεταλλευτική, συμπλήρωναν τα εισοδήματα των ανθρώπων. Σε ξεχωριστή ενότητα της διατριβής συγκεντρώνονται οι σχετικές πληροφορίες από τις φιλολογικές πηγές και τα επιγραφικά κείμενα. Επίσης, τα κινητά ευρήματα και τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα των κτηρίων που μελετήσαμε τεκμηριώνουν αυτές τις επαγγελματικές δραστηριότητες και καταδεικνύουν τον ρόλο των αγροικιών στην οικονομία της αρχαιότητας. Τα κυριότερα καλλιεργούμενα είδη ήταν τα σιτηρά, το αμπέλι και η ελιά. Επίσης, η παραγωγή και η μεταποίηση κτηνοτροφικών προϊόντων, όπως το γάλα και το μαλλί, και η παραγωγή μικρής κλίμακας βιοτεχνικών ειδών, ήταν επίσης μέρος των ασχολιών στις αγροικίες. Σκοπός των ενοίκων των αγροικιών ήταν η παραγωγή προϊόντων με σκοπό να καλύψουν τις ανάγκες της καθημερινής διαβίωσης. Ωστόσο, δεν θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι το πλεόνασμα από τα παραγόμενα προϊόντα πωλούνταν στο εμπόριο. Το οδικό δίκτυο της αρχαίας Μακεδονίας, όπως η Εγνατία Οδός και οι άλλοι δευτερεύοντες δρόμοι, καθώς και τα λιμάνια, διευκόλυναν τις εμπορικές συναλλαγές και ευνοούσαν τις επαφές των Μακεδόνων με άλλες περιοχές του αρχαίου ελληνορωμαϊκού κόσμου. Η συνεισφορά της διατριβής στην έρευνα έγκειται σε τέσσερα σημεία. Πρώτον, μελετήσαμε τα ιστορικά γεγονότα της Ρωμαϊκής και Υστερορωμαϊκής εποχής και το πώς αυτά επηρέαζαν την αγροτική οικονομία, τη διαχείριση της αγροτικής παραγωγής και την καθημερινότητα των αγροτικών πληθυσμών. Δεύτερον, συγκεντρώσαμε όλα τα δημοσιευμένα ανασκαφικά στοιχεία για τις μακεδονικές αγροικίες της περιόδου αυτής. Τρίτον, επιχειρήσαμε να εντοπίσουμε τα είδη που καλλιεργούσαν και τα προϊόντα που παρήγαν οι ένοικοι των αγροικιών, μελετώντας τους χώρους που τα αποθήκευαν και τα μεταποιούσαν και τα εργαλεία και τα σκεύη που χρησιμοποιούσαν. Τέταρτον, διερευνήσαμε τη θέση των αγροικιών στο τοπίο της Μακεδονίας, σε σχέση με το φυσικό ανάγλυφο, με τους αρχαίους οικισμούς, τις γειτονικές αγροικίες, το αρχαίο οδικό δίκτυο και τις διαθέσιμες πλουτοπαραγωγικές πηγές. Ιδιαίτερο αντικείμενο έρευνας ήταν τα χρονολογικά όρια των φάσεων κατοίκησης των αγροικιών στη Μακεδονία, ο συνολικός αριθμός τους ανά περιόδους, η αυξομείωση του πλήθους τους και πως αυτή επηρεάστηκε από τα ιστορικά γεγονότα της κάθε εποχής. Τέλος, αναζητήσαμε τις αιτίες που οδήγησαν στην οριστική εγκατάλειψη των αγροικιών στη μακεδονική ύπαιθρο μετά τα τέλη του 6ου αι. μ.Χ. περίπου.