Το ιερό του Φρατρίου Δία και της Φρατρίας Αθηνάς στον αρχαίο Δήμο Μυρρινούντος

Abstract

On the occasion of the construction of the Olympic Equestrian Center and New Racecourse in Athens, an opportunity arose to systematically investigate the area. This investigation revealed it to be the core of the ancient municipality of Myrrhinous from classical times, characterized by a lack of a strictly urban residential pattern. The period most fully captured by the finds is the 4th century BC, a turbulent time during which Athens was defeated in a brutal war, faced significant economic problems, and attempted to regain prominence in the Greek world. Athens sought to reestablish itself as a leading power - economically, socially, and culturally - by relying on its acquired experience as a sea ruler and on its past glory.During this period, the open living space in the center of the municipality of Myrrhinous, which served as the Agora, saw the construction of a sanctuary dedicated to the Phratrian deities, Zeus and Athena. Monumental architecture did not characterize the area, which aligns with the municipality's regional role as a center of primary production. The central position of the sanctuary underscored its importance to both for the inhabitants and for the "power system" that defined the spatial structure. This spatial organization was based on a given semiology and reflected the close relationship between the community and its pantheon. It is reasonable to assume that if there was more than one phratry in each municipality, they would all use the same shrine, possibly on different days. It remains unclear who financed the construction of the sanctuary - whether it was the state, the municipality, the phratry, or some sponsor(s). However, it is likely that it was a "demoteles" sanctuary, built with the money of the townspeople, who were also members of phratries. This suggests the concept of public worship serving specific political purposes, especially since phratries - the oldest unifying elements that provided social cohesion and served as the official channel of mediation between the family and the community - became part of the state administration. While there is epigraphic evidence for the existence of phratries as well as for the worship of their protective deities from a wide geographical area, no description of a phratry sanctuary exists in any ancient source, whether philological or epigraphical, despite mentions or implications of such. Moreover, excavation research has yielded few facts about the topographical and architectural identification of sanctuaries dedicated to phratry deities, both in Attica (where most archaeological data originates) and the rest of the Greek world. Therefore, the discovery of this particular sanctuary is highly significant, given its uniqueness not only among Attic municipalities but also in the broader Greek world. The identification of the site was confirmed by movable finds: a multitude of finely crafted drinking vessel sherds, essential for phratry festivals, and above all, the inscribed votive column of the priest Xenophon, which was honorably erected sometime before the middle of the 4th century BC to commemorate his service to the gods. Also important is the finding of several textile weights around the altar, symbols of the female "sphere of life," which indicate the active participation of not only the citizens but also the wider community. Offering gifts and paying homage to the gods were part of the publicly defined conditions of daily life, contributing to order and balance. These acts were another state affair, as they allowed the basic principles of state administration to be displayed and supported. Through the cult of Athena, who "protected" the introduction of the young into political life, and Zeus, who symbolized the dominant roles of both fathers and leaders and represented the established and respected hierarchy, the existing institutional framework was reinforced, preventing centrifugal forces that could threaten community cohesion. However, towards the end of the 4th and the beginning of the 3rd century BC, the international geopolitical environment changed radically. The gods of the city could no longer guarantee safety, prosperity, and social cohesion. With the abolition or degeneration of Athenian political institutions, the special relationship between state and religion that characterized the Greek city-state from the 6th to the 4th century was lost. The sanctuary fell into disrepair as the political discourse it supported faded away.

Με αφορμή τη χωροθέτηση και κατασκευή του Ολυμπιακού Ιππικού Κέντρου και Νέου Ιπποδρόμου Αθηνών δόθηκε η ευκαιρία να ερευνηθεί συστηματικά ο χώρος, που αποδείχθηκε ότι αποτελούσε τον πυρήνα του, χωρίς αυστηρά αστικού οικιστικού σχήματος, αρχαίου δήμου Μυρρινούντος των κλασικών χρόνων.Η περίοδος που αποτυπώνεται πληρέστερα από τα ευρήματα είναι ο 4ος αι. π.Χ., εποχή ταραχώδης, κατά την οποία η Αθήνα διήλθε ηττημένη από έναν σκληρό πόλεμο, αντιμετώπισε μεγάλα οικονομικά προβλήματα και προσπάθησε να επανέλθει στο προσκήνιο του ελληνικού κόσμου, ως πρωταγωνίστρια, περισσότερο βασιζόμενη στην κεκτημένη εμπειρία από τον ρόλο της θαλασσοκράτειρας και της ηγέτιδας δύναμης - οικονομικά, κοινωνικά, πολιτιστικά - και στη δόξα του παρελθόντος. Κατά την περίοδο αυτή, στον ανοικτό ζωτικό χώρο του κέντρου του δήμου του Μυρρινούντα, που χρησιμοποιείτο ως Αγορά, οικοδομήθηκε το ιερό των Φράτριων θεοτήτων, Δία και Αθηνάς. Η μνημειακή αρχιτεκτονική δεν χαρακτήριζε τον χώρο, γεγονός που συνήδε και με τον περιφερειακό ρόλο του δήμου ως πεδίο πρωτογενούς παραγωγής. Η κεντρική θέση του ιερού καταδείκνυε τη σημασία του, τόσο για τους ίδιους τους κατοίκους όσο και για το «σύστημα εξουσίας» που όριζε τη χωροταξική διάρθρωση με δεδομένη σημειολογία και με γνώμονα τη στενή σχέση μεταξύ της κοινότητας και του πανθέου της. Λόγω της κεντρικής του θέσης θα ήταν λογικό να υποτεθεί ότι, εάν υπήρχαν περισσότερες της μίας φρατρίας σε κάθε δήμο, τότε όλες θα χρησιμοποιούσαν το ίδιο ιερό, ίσως σε διαφορετικές ημέρες. Δεν εξακριβώθηκε ποιός φορέας χρηματοδότησε την κατασκευή του ιερού - το κράτος, ο δήμος, η φρατρία ή κάποιος/οι χορηγός/οι; Ωστόσο, θα πρέπει να αποτέλεσε «δημοτελές» ιερό κατασκευασμένο με χρήματα των δημοτών, οι οποίοι ανήκαν και σε φρατρίες, γεγονός που υποβάλλει την έννοια της δημόσιας λατρείας που εξυπηρετούσε συγκεκριμένους πολιτικούς λόγους. Ειδικά από την εποχή που οι φρατρίες - τα παλαιότερα ενοποιητικά στοιχεία που διαμόρφωναν το πλαίσιο συνοχής και αποτελούσαν τον επίσημο δίαυλο διαμεσολάβησης μεταξύ της οικογένειας και της κοινότητας - αποτέλεσαν τμήμα της κρατικής διοίκησης. Μολονότι υπάρχουν επιγραφικές μαρτυρίες για την ύπαρξη φρατριών, όπως και για τη λατρεία των προστατευτικών θεοτήτων τους, προερχομένων από μεγάλη γεωγραφική έκταση, καμία περιγραφή κάποιου φρατριακού ιερού δεν καταχωρείται σε οποιαδήποτε αρχαία πηγή, είτε φιλολογική είτε επιγραφική, μολονότι αυτά αναφέρονται ή υπονοούνται. Εξάλλου, και η διενεργηθείσα ανασκαφική έρευνα έχει αποδώσει λίγα στοιχεία για την τοπογραφική και αρχιτεκτονική ταύτιση κάποιου χώρου ή κτηρίου με ιερό προς τιμήν των φράτριων θεοτήτων, τόσο στην Αττική - από την οποία προέρχονται τα περισσότερα αρχαιολογικά δεδομένα - όσο και για τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο. Επομένως, η αξία της εύρεσης του συγκεκριμένου ιερού είναι πολύ μεγάλη, λόγω της μοναδικότητάς του, όχι μόνο μεταξύ των αττικών δήμων αλλά και γενικότερα στον ελληνικό κόσμο. Η ταύτιση του χώρου πιστοποιήθηκε και από τα κινητά ευρήματα: το πλήθος των οστράκων λεπτότεχνων αγγείων πόσης, απαραίτητων σκευών για τις φρατριακές εορτές αλλά, κυρίως, την ενεπίγραφη στήλη αναθήματος του ιερέα Ξενοφώντα που, κάποια στιγμή, πριν τα μέσα του 4ου αι. π.Χ., ανεγέρθηκε τιμητικά προς ανάμνηση της υπηρεσίας του στους θεούς. Σημαντική είναι και η εύρεση αρκετών υφαντικών βαρών, γύρω από τον βωμό, σύμβολα της γυναικείας «σφαίρας της ζωής», που υποδηλώνουν την ενεργή συμμετοχή, όχι μόνο των πολιτών, αλλά και της ευρύτερης κοινότητας. Η προσφορά δώρων και η απόδοση τιμών στους θεούς συνιστούσαν μέρος των δημόσια καθορισμένων συνθηκών της καθημερινής ζωής, που οδηγούσε στην ευταξία και την ισορροπία. Αποτέλεσαν άλλη μια κρατική υπόθεση, αφού μέσω της θρησκείας θα μπορούσαν να προβληθούν και να υποστηριχθούν οι βασικές αρχές της κρατικής διοίκησης. Μέσω της λατρείας της Αθηνάς που «προστάτευε» την εισαγωγή των νέων στην πολιτική ζωή, αλλά, κυρίως του Δία που συμβόλιζε τον κυρίαρχο ρόλο τόσο των πατέρων όσο και των αρχηγών και αντιπροσώπευε την ορισμένη και σεβαστή ιεραρχία, επικυρωνόταν η διαδικασία επιβεβαίωσης του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου, χωρίς να δημιουργούνται φυγόκεντρες δυνάμεις που θα μπορούσαν να απειλήσουν τη συνοχή της κοινότητας.Ωστόσο, προς τα τέλη του 4ου και τις αρχές του 3ου αι. π.Χ., το διεθνές γεωπολιτικό περιβάλλον διαφοροποιήθηκε ριζικά. Οι θεοί της πόλης δεν μπορούσαν πια να εγγυηθούν την ασφάλεια, την ευημερία και την κοινωνική συνοχή. Με την κατάργηση ή τον εκφυλισμό των αθηναϊκών πολιτικών θεσμών χάθηκε η ιδιαίτερη σχέση του σύμπλοκου κράτους - θρησκείας, που χαρακτήριζε την ελληνική πόλη-κράτος από τον 6ο ως τον 4ο αι. π.Χ. Το ιερό αφέθηκε στην ερήμωση, αφού εξέλιπε ο πολιτικός λόγος που υποστηριζόταν από τη λειτουργία του.