Les transformations des friches industrielles en écoquartiers, un tremplin vers la ville durable: les cas de l'Ile-de-Nantes et des Docks-de-Seine

Abstract

The thesis questions the meaning of "industrial heritage" in former industrial cities, both in terms of preservation of industrial heritage and with regard to current urban planning policies such as sustainable development and citizen engagement. The research proposes a critical examination of two programs of territorial transformations of industrial brownfields into sustainable neighborhoods, the Ile-de-Nantes and Docks-de-Seine projects in the city of Saint-Ouen in Ile-de France. The bibliographical resources refer on the one hand to the question of development of industrial sites in France and in other countries, mostly in Europe, during the decades of great industrial growth and the effects that this industrial growth had on the environment, social cohesion and local economic development. A second bibliographical category is the one which refers to the consequences of deindustrialization on national economic activities and the migration of former industrial workers to cities and countries where industry continues to expand. The last category refers to international discussions on the subject of redevelopment of existing former industrial sites, inside city centers or on the cities’ periphery. The redevelopment acts as a means to control significant population growth in cities, to preserve natural resources and to reduce the ecological footprint of large cities, resulting from urban expansion towards rural areas. Field researches in the two case studies (interviews with the inhabitants, the local elected officials, the developers and professional associations working on local industrial heritage) have been carried out in order to study the development of the two projects and the interactions between the institutional actors and those of civil society. The two case studies showed that the active involvement of local actors in urban renewal projects could lead to new models in architecture and urban planning (ecological, sustainable) centered on the needs of users while preserving the traces of the industrial past. The final conclusion is that the objective of urban growth in former industrial cities could be achieved through the preservation of "industrial heritage" and creative activities offered by local authorities, inhabitants and developers, including research centers and industrial museums.

Η διατριβή εξετάζει την έννοια της «βιομηχανικής κληρονομιάς» στις πρώην βιομηχανικές πόλεις, τόσο με όρους της διατήρησης της βιομηχανικής κληρονομιάς όσο και από τη μεριά των σύγχρονων πολιτικών πολεοδομικού σχεδιασμού, όπως αυτές που συνδέονται με την αειφόρο ανάπτυξη και τη συμμετοχή των κατοίκων. Η παρούσα έρευνα προτείνει μια κριτική εξέταση δύο προγραμμάτων μετασχηματισμού εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών σε οικολογικές γειτονιές, τα προγράμματα των Ile-de-Nantes και Docks-de-Seine στην πόλη της Σαντ-Ουέν της περιφέρειας Ile-de-France. Οι βιβλιογραφικές πηγές αναφέρονται αφενός στο ζήτημα του αστικού/πολεοδομικού σχεδιασμού βιομηχανικών ζωνών στη Γαλλία και σε άλλες χώρες, ειδικότερα ευρωπαϊκές, κατά τη διάρκεια των δεκαετιών της μεγάλης ανάπτυξης της βιομηχανίας και των συνεπειών που επέφερε αυτή η βιομηχανική ανάπτυξη στο περιβάλλον, στην κοινωνική συνοχή και στο τοπικό οικονομικό μοντέλο ανάπτυξης. Μία δεύτερη βιβλιογραφική κατηγορία είναι αυτή που αναφέρεται στις συνέπειες της αποβιομηχάνισης στις εθνικές οικονομικές δραστηριότητες και στη μετανάστευση πρώην βιομηχανικών εργατών σε πόλεις και σε χώρες όπου η βιομηχανία εξακολουθεί να είναι σε πλήρη άνθιση. Η τελευταία βιβλιογραφική κατηγορία αναφέρεται στις συζητήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο στο ζήτημα του επανασχεδιασμού/επανάχρησης υφιστάμενων εγκαταλελειμένων βιομηχανικών περιοχών, στο εσωτερικό και στα προάστια πόλεων, ως απάντηση στα ζητήματα της σημαντικής αύξησης του πληθυσμού των πόλεων, της προστασίας των στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος και του οικολογικού αποτυπώματος των μεγάλων αστικών κέντρων το οποίο αποτελεί συνέπεια της αστικής επέκτασης προς τις αγροτικές περιοχές. Επιπλέον, στα πλαίσια της διατριβής διεξήχθησαν έρευνες πεδίου στις δύο περιοχές με συνεντεύξεις και ερωτηματολόγια στους κατοίκους των περιοχών, στους τοπικούς δημοτικούς και περιφερειακούς συμβούλους, στους αρχιτέκτονες και πολεοδόμους/χωροτάκτες που εργάζονται στα δύο προγράμματα αναπλάσεων καθώς και σε εκπροσώπους των τοπικών επαγγελματικών οργανώσεων που ειδικεύονται σε ζητήματα προστασίας και ανάδειξης της τοπικής βιομηχανικής κληρονομιάς των δύο περιοχών. Σκοπός της έρευνας πεδίου ήταν η μελέτη της εξέλιξης των δύο προγραμμάτων αστικών αναπλάσεων και της συνεργασίας μεταξύ των θεσμικών φορέων και αυτών της κοινωνίας των πολιτών. Οι δύο μελέτες περίπτωσης μας δείχνουν ότι η ενεργός συμμετοχή των τοπικών φορέων στα προγράμματα αστικών αναπλάσεων θα μπορούσε να οδηγήσει σε νέα μοντέλα αρχιτεκτονικής και πολεοδομικού σχεδιασμού (οικολογικά, βιώσιμα) εστιασμένα στις ανάγκες των χρηστών και των κατοίκων, διατηρώντας παράλληλα τα ίχνη του βιομηχανικού παρελθόντος. Το τελικό συμπέρασμα της διατριβής είναι ότι ο στόχος της αστικής ανάπτυξης στις πρώην βιομηχανικές πόλεις θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω της διατήρησης της «βιομηχανικής κληρονομιάς» και των δημιουργικών δραστηριοτήτων που προτείνονται από τις τοπικές αρχές, τους κατοίκους και τους αρχιτέκτονες/πολεοδόμους, συμπεριλαμβανομένων των ερευνητικών κέντρων και των βιομηχανικών μουσείων.

La thèse questionne la signification du «patrimoine industriel» dans les anciennes villes industrielles, tant en termes de préservation du patrimoine industriel qu’au regard des politiques actuelles d’urbanisme comme le développement durable et la participation citoyenne. Ce travail de recherche propose un examen critique de deux programmes de transformations de friches industrielles en écoquartiers, les projets Ile-de-Nantes et Docks-de-Seine dans la commune de Saint-Ouen en Ile-de-France. Les ressources bibliographiques se réfèrent d'un côté au sujet d'aménagement des sites industriels en France et aux autres pays, notamment européens, pendant les décennies de la grande croissance de l'industrie et les effets qu'a apportés cette croissance industrielle sur l'environnement, la cohésion sociale et le développement économique local. Une deuxième catégorie bibliographique est celle qui se réfère aux conséquences de la désindustrialisation sur les activités économiques nationales et les migrations d'anciens ouvriers vers des villes et des pays où l'industrie continue à être en pleine expansion. La dernière catégorie se réfère aux discussions internationales sur le sujet de réaménagement d'anciens sites industriels existants, au sein et en périphérie des villes, comme une réponse aux sujets de la croissance importante de la population des villes, de la maîtrise des ressources naturelles et de celui de l'empreinte écologique de grandes villes, résultat de l'expansion urbaine vers les zones rurales. Des enquêtes de terrain menées auprès d'habitants, d'élus locaux, d'aménageurs et d'associations professionnelles qui travaillent sur le patrimoine industriel local ont été réalisées afin d'étudier l'évolution des projets et les interactions entre les acteurs institutionnels et ceux de la société civile. Les deux cas d'étude nous montrent que l'implication active des acteurs locaux dans les projets de renouvellement urbain pourrait amener à de nouveaux modèles en architecture et en urbanisme (écologique, durable) centrés sur les besoins des usagers et des habitants tout en préservant les traces du passé industriel. La conclusion finale est que l’objectif de croissance urbaine dans les anciennes villes industrielles pourrait être atteint par la préservation du «patrimoine industriel» et les activités créatives proposées par les autorités locales, les habitants et les promoteurs, comprenant les centres de recherche et les musées industriels.