Τὸ πνεῦμα μας ποθεῖ νὰ φύγη ὅσο ἠμπορεῖ πιό μακρυὰ ἀπ’τὰ βιβλία: η κειμενική παραγωγή του Μιχαήλ Μητσάκη, ο πολιτισμός του εντύπου του ύστερου 19ου αιώνα και τα όρια του λογοτεχνικού έργου

Abstract

The dissertation explores the relationship between the Modern Greek print culture of the late 19th century and the conceptualizations of the literary work, through the study of the textual production and the publishing history of the writings of Michael Mitsakis (1865?-1916). The approach followed is interdisciplinary, combining literary theory with tools and methods from sociology and media theory. It is based on the following prerequisites: (1) The concept of work is perceived within a literary field, socially and historically determined. (2) The literary field of the late 19th century is understood within the frame of the print culture, which was then going through the period of its greatest triumph. The main body of the thesis consists of three parts. In the first part, the relationship between the author's corpus and archival dispersion is explored. In the second part, the concept of (literary) work is juxtaposed to the concepts of text and textuality. Finally, in the third part, the question of the 'absence of work’ in mental illness (Foucault) is approached. In the first part, the problem of creating a definitive corpus and a publishable work from the archival material of Mikhail Mitsakis is examined, together with the writer’s defense of dispersion rather than collection. The individual sections of the chapter relate to the individual editions of Mitsakis' texts: Kasdonis' Anthology, Tagopoulos, Peranthis and Sergis editions. In the second part, the concept of “work” is juxtaposed to the theoretically loaded concept of textuality (Kristeva, Barthes, Derrida, McGann, Hayles), especially in relation to the print culture. There is a special focus on the metaphorical uses of depth and surface, and on depth as an aesthetic category, as it was used in Mitsakis' texts of literary criticism, mainly as a response to Palamas. The concept of linearity is also studied through the travel writings and the urban sketches of Mitsakis. Finally, a certain narrative of resistance to typographical linearity is explored in the writings of Mitsakis, taken as a narrativization of the possibilities offered by the new media of the 19th century, especially photography and phonograph. In the third part of the dissertation, the absence of work is approached in relation mental illness (Foucault, Deleuze, Bourdieu, Lacan, Thévoz). The chapter begins with the problem of the given name, both as a literary subject and as an indicator of Mitsakis' troubled relation to authorship. The various pen names of the author are studied, in particular the signatures he used after the manifestation of his mental illness. Previously undiscovered texts of Mitsakis are brought to light, transcribed, translated and commented for the first time (texts from the Caracalos archive, as well as unpublished texts from the collection of ELIA). The general conclusions summarize the findings of each chapter and confirm the thesis' hypothesis. The main conclusion is that the textual production of Mikhail Mitsakis expands the limits of the 19th century idea of 'literary work', presentινγ itself as (1) a plural work, constantly reinterpreted by its (re)publications, (2) a work in progress, reflecting the fluidity of the modern era, (3) a marginal work, able to expand the boundaries of literariness, publishability and readability.

Αντικείμενo της διατριβής είναι η διερεύνηση της σχέσης της κουλτούρας του εντύπου με τις εννοιοδοτήσεις του λογοτεχνικού έργου, μέσα από τη μελέτη της κειμενικής παραγωγής και της εκδοτικής ιστορίας των γραπτών του Μιχαήλ Μητσάκη (1865;-1916). H προσέγγιση που ακολουθείται προϋποθέτει τις εξής βασικές παραδοχές: Πρώτον, η σύσταση έργου γίνεται αντιληπτή εντός ενός λογοτεχνικού πεδίου, κοινωνικά και ιστορικά προσδιορισμένου. Δεύτερον, ως βασική συνισταμένη του λογοτεχνικού πεδίου του ύστερου 19ου αιώνα εκλαμβάνεται η κουλτούρα του εντύπου, η οποία τότε διερχόταν την περίοδο του μεγαλύτερου θριάμβου της. Στις παραπάνω βασικές θεωρητικές παραδοχές αντανακλάται μια διεπιστημονική προσέγγιση, η οποία εγγράφεται μεν στη λογοτεχνική θεωρία, αλλά αντλεί όρους και μεθόδους από την Κοινωνιολογία και από τη Θεωρία των Μέσων. Το κύριο σώμα της διατριβής χωρίζεται σε τρία μέρη, με κεντρικό άξονα την εννοιοδότηση του λογοτεχνικού έργου εντός του πολιτισμού του εντύπου. Στο πρώτο μέρος, διερευνάται η σχέση της αρχειακής διασποράς με τη σύσταση έργου. Στο δεύτερο μέρος, η έννοια του έργου αντιπαραβάλλεται με τις έννοιες του κειμένου και της κειμενικότητας, όπως αυτές διαμορφώθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα. Τέλος, στο τρίτο μέρος, επανατίθεται το ζήτημα της «απουσίας έργου» (Foucault) στη ψυχική νόσο. Συγκεκριμένα, στο πρώτο μέρος, εξετάζεται το πρόβλημα της σύστασης ενός οριστικού corpus κι ενός εκδόσιμου έργου από το αρχειακό υλικό του Μιχαήλ Μητσάκη. Επίσης, σχολιάζονται κείμενα όπου ο Μητσάκης θεματοποιεί και υπερασπίζεται την αρχειακή διασπορά. Οι επιμέρους ενότητες του κεφαλαίου αφορούν στις επιμέρους εκδόσεις κειμένων του Μητσάκη: Ανθολογία Κασδόνη, έκδοση Ταγκόπουλου, έκδοση Περάνθη, έκδοση Σέργη και λοιπές μεταθανάτιες αυτοτελείς εκδόσεις έργων του Μητσάκη. Στο δεύτερο μέρος, η έννοια του «έργου» αντιπαραβάλλεται με αυτή του «κειμένου». Στην εισαγωγή, επεξηγείται η θεωρητικά φορτισμένη έννοια της κειμενικότητας, λαμβάνοντας υπόψη τις χωρικές μεταφορές, οι οποίες υποστηρίζουν –στη σχετική βιβλιογραφία– τη διάκριση έργου-κειμένου (Κristeva, Barthes, Derrida, McGann, Hayles). Ειδική αναφορά γίνεται στη σχέση των μεταφορών αυτών με τον πολιτισμό του εντύπου. Γίνεται ειδική αναφορά στη λογοτεχνική μεταφορά του βάθους και της επιφάνειας, καθώς και στο «βάθος ως αισθητική κατηγορία», όπως χρησιμοποιήθηκε σε κριτικά κείμενα του Μητσάκη, κυρίως ως απάντηση στις ποιητικές αρχές του Κωστή Παλαμά. Γίνεται επίσης αναφορά στη μεταφορά της γραμμικότητας, όπως εμφανίζεται στα ταξιδιωτικά και στα αστικά κείμενα του Μητσάκη, και σχολιάζεται η σχέση της με την έντυπη διαμεσολάβηση. Τέλος, γίνεται λόγος για την υπέρβαση της γραμμικότητας μέσω των αφηγηματικών τεχνικών του Μητσάκη. Οι αφηγηματικές αυτές τεχνικές αναπτύσσονται κατ’ αναλογία των δυνατοτήτων των νέων μέσων του 19ου αιώνα, ιδίως της φωτογραφίας και του φωνόγραφου. Στο τρίτο μέρος, η «απουσία έργου» διερευνάται σε συσχετισμό με τις λειτουργίες του ονόματος και της (χειρόγραφης) γραφής στην ψυχική νόσο (Foucault, Deleuze, Bourdieu, Lacan, Thévoz). Το κεφάλαιο εκκινει με το πρόβλημα του ονόματος, τόσο ως λογοτεχνικού θέματος όσο και ως δείκτη των εναλλασσόμενων συγγραφικών ταυτοτήτων του Μητσάκη. Επίσης, αναγιγνώσκονται πρώιμα κείμενα του Μητσάκη, στα οποία θεματοποιείται η σχέση του κύριου ονόματος με την εμμονή, και μελετώνται τα ψευδώνυμα του Μητσάκη, ιδίως οι υπογραφές που χρησιμοποιεί μετά την εκδήλωση της ψυχικής του νόσου. Επιπλέον, παρουσιάζονται και σχολιάζονται γνωστά και άγνωστα –ως τώρα– κείμενα που έγραψε ο Μητσάκης μετά την πρώτη νοσηλεία του σε ψυχιατρείο. Συγκεκριμένα, μελετάται διεξοδικά η έκδοση των ύστερων ελληνογαλλικών μητσακικών ποιημάτων από τον Άγγελο Καράκαλο και έρχεται στο φως άγνωστο αρχειακό υλικό από το –αδιερεύνητο έως τώρα– αρχείο του Καράκαλου, καθώς και αμετάγραφα κείμενα από τη συλλογή του ΕΛΙΑ. Τα άγνωστα κείμενα μεταγράφονται, μεταφράζονται και σχολιάζονται. Σε καθένα από τα κεφάλαια της διατριβής παρουσιάστηκαν μεταπτώσεις της έννοιας του έργου, όπως αυτή δοκιμάστηκε κατά τη μελέτη της συγγραφικής ταυτότητας και της κειμενικής παραγωγής του Μιχαήλ Μητσάκη. Στα γενικά συμπεράσματα συνοψίζονται τα ευρήματα κάθε κεφαλαίου και επιβεβαιώνεται η υπόθεση εργασίας της διατριβής. Το βασικό συμπέρασμα είναι πως η κειμενική παραγωγή του Μιχαήλ Μητσάκη δοκιμάζει τα όρια της έννοιας του λογοτεχνικού έργου αλλά και της έντυπης μεσολάβησης του λόγου. Επιπλέον, υποστηρίζεται πως η γραφή του Μητσάκη φέρει νεωτερικά χαρακτηριστικά και δίνεται ένας διευρυμένος ορισμός του λογοτεχνικού έργου, που λαμβάνει υπόψη τόσο φιλολογικά όσο και θεωρητικά κριτήρια. Εν κατακλείδι, το έργο του Μητσάκη παρουσιάζεται ως ένα έργο πληθυντικό, συνεχώς επανοηματοδοτούμενο από τις εκάστοτε εκδόσεις του, ως ένα έργο εν προόδω, στο οποίο αποτυπώνεται η ρευστότητα της νεωτερικής εποχής, και ως ένα έργο οριακό, το οποίο κλονίζει τις ιστορικά διαμορφωμένες βεβαιότητες και διευρύνει τα όρια τη λογοτεχνικότητας, της εκδοσιμότητας και της αναγνωσιμότητας.