Οι λατρευτικοί χώροι των Aιγυπτιακών και Aνατολικών θεοτήτων στον Eλλαδικό χώρο κατά την ελληνιστική περίοδο: η μορφή και η λειτουργία της αυλής

Abstract

The thesis studies the sanctuaries of the Oriental cults that were established during the Hellenistic period in mainland and insular Greece, as well as the western coast of Asia Minor, i.e. in metropolitan Greece and the old colonies of a pure Greek culture. Specifically, the thesis examines the sanctuaries of the Egyptian deities Ammon, Isis and Sarapis and their attendant gods, the sanctuaries of the Phrygian Mother Goddess (Mother of the gods/Kybele), as well as the sanctuaries of deities from Syrophoenicia (e.g. Atargatis, Adad) that have been excavated in Delos. Despite the fact that some of the aforementioned cults had been introduced to the Greek area earlier, and the cult of Kybele even maintained sanctuaries, it was during the Hellenistic period that their diffusion was widespread, as a result of the religious syncretism and the more intensive contacts of Greeks with the eastern populations in the context of Hellenistic ecumenism. The subject is very broad, with socio-political and religious ramifications, that this study closely follows, focusing on the architectural expression of these specific cults, as evidenced by the sanctuaries that have been excavated. First, a brief overview of some basic aspects of society and culture of the "Hellenistic world" is provided, in order to highlight the ones particularly related to the religiosity of the era. Subsequently, an outline of the oriental deities that were worshipped in the Greek area is given. Sanctuaries of these cults known from ancient sources are also recorded, in order to underline their wide diffusion. The presentation of each of the excavated sanctuaries follows and it is argued that they do not follow a common syntactic formula. In the mainly synthetic part of the study, the sanctuaries are treated as a whole, and are classified into different categories according to their general configuration. Next is the analysis of the sacred core· the courtyards and their contents, i.e. the buildings and the constructions, pointing out the connections between constituent parts, in order to ascertain its mode of operation. The individual architectural elements are compared both between the sanctuaries under study and with other sanctuaries from Greece and the East, in an attempt to find parallels, influences and differences. Finally, the conclusions drawn from the study are summarized and the factors that have in each case led to the selection of the specific form and individual architectural elements are recorded. The present study aspires to fill a gap in the research regarding the architectural expression of the Oriental cults that were introduced during the Hellenistic period in the Greek area, insofar as they are treated as a whole and not individually. Τhe thesis juxtaposes their individual architectural elements, highlighting the similarities and differences between them. It is elucidated which elements descending from their places of origin were adopted in Greece and which rejected. Particular emphasis is placed on the form and function of the courtyard, as it constitutes a dominant and central element in the sanctuaries of Oriental cults.

Η διατριβή μελετά τα ιερά των ανατολικών λατρειών που ιδρύθηκαν κατά την ελληνιστική περίοδο στον ηπειρωτικό και τον νησιωτικό ελλαδικό χώρο, καθώς και τα δυτικά παράλια της Μ. Ασίας, δηλ. στη μητροπολιτική Ελλάδα και τις παλιές αποικίες με τον αμιγώς ελληνικό πολιτισμό. Συγκεκριμένα, αντικείμενο της μελέτης συνιστούν τα ιερά των αιγυπτιακών θεοτήτων Άμμωνος, Ίσιδος και Σαράπιδος και των συνοδών τους θεών, τα ιερά της φρυγικής Μητέρας Θεάς (Μήτηρ θεών/Κυβέλη), καθώς και τα ιερά θεοτήτων από τη Συροφοινίκη (Ατάργατις, Άδαδος κ.α.) που έχουν ανασκαφεί στη Δήλο. Παρά το γεγονός ότι κάποιες από τις παραπάνω λατρείες είχαν εισαχθεί στον ελλαδικό χώρο νωρίτερα, και η λατρεία της Κυβέλης μάλιστα διέθετε και ιερά, κατά την ελληνιστική περίοδο η διάδοσή τους υπήρξε ευρεία, ως απόρροια του θρησκευτικού συγκρητισμού και των εντατικότερων επαφών των Ελλήνων με τους ανατολικούς πληθυσμούς στο πλαίσιο του οικουμενισμού των ελληνιστικών χρόνων. Το θέμα είναι ευρύτατο, εφόσον έχει κοινωνικό-πολιτικές και θρησκειολογικές προεκτάσεις, τις οποίες η παρούσα μελέτη προσεγγίζει ακροθιγώς, εφόσον το αντικείμενό της εστιάζει στην αρχιτεκτονική έκφραση των συγκεκριμένων λατρειών, όπως τη γνωρίζουμε μέσα από τα ανεσκαμμένα ιερά. Αρχικά, γίνεται μια σύντομη επισκόπηση κάποιων βασικών όψεων της κοινωνίας και του πολιτισμού του «ελληνιστικού κόσμου», προκειμένου να καταδειχτούν εκείνες οι οποίες σχετίζονται ιδιαιτέρως με τη θρησκευτικότητα της εποχής. Εν συνεχεία, δίδεται ένα περίγραμμα των ανατολικών θεοτήτων που λατρεύτηκαν στον ελλαδικό χώρο, ενώ καταγράφονται και τα γνωστά από τις αρχαίες πηγές ιερά αυτών των λατρειών, προκειμένου να υπογραμμιστεί η ευρεία εξάπλωσή τους. Ακολουθεί η παρουσίαση ενός εκάστου των ανεσκαμμένων ιερών, οπότε διαπιστώνεται ότι αυτά δεν ακολουθούν έναν κοινό συντακτικό τύπο. Στο κυρίως συνθετικό μέρος της μελέτης, τα ιερά αντιμετωπίζονται συνολικά και κατατάσσονται σε διαφορετικές κατηγορίες ανάλογα με τη γενική διαμόρφωσή τους. Ακολουθεί η ανάλυση του ιερού πυρήνα, δηλ. των αυλών και των περιεχομένων κτισμάτων και κατασκευών, και επισημαίνεται η σύνδεση όλων αυτών μεταξύ τους, προκειμένου να ανιχνευθεί ο τρόπος λειτουργίας του. Τα επιμέρους αρχιτεκτονικά στοιχεία τίθενται υπό σύγκριση τόσο μεταξύ των υπό μελέτη ιερών όσο και με άλλα ιερά από την Ελλάδα και την Ανατολή, στην προσπάθεια εύρεσης παραλλήλων, επιρροών και διαφορών. Τέλος, συνοψίζονται τα συμπεράσματα που εξήχθησαν από την μελέτη και καταγράφονται οι παράγοντες που οδήγησαν στην επιλογή κάθε φορά της συγκεκριμένης μορφής και των επιμέρους αρχιτεκτονικών στοιχείων. Με την παρούσα μελέτη φιλοδοξούμε να καλύψουμε ένα κενό της έρευνας αναφορικά με την αρχιτεκτονική έκφραση των ανατολικών λατρειών που εισήχθησαν κατά την ελληνιστική περίοδο στον ελλαδικό χώρο, εφόσον αυτά αντιμετωπίζονται συνολικά και όχι μεμονωμένα, αντιπαραβάλλοντας τα επιμέρους αρχιτεκτονικά τους στοιχεία και υπογραμμίζοντας τις ομοιότητες και τις διαφορές τους, τα στοιχεία εκείνα που υιοθετήθηκαν από τους τόπους καταγωγής τους και εκείνα που απορρίφθηκαν, ενώ δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στη μορφή και τη λειτουργία της αυλής, εφόσον αυτή συνιστά δεσπόζον και κεντρικό στοιχείο στα ιερά των ανατολικών λατρειών.