Ο ναός του Αγίου Δημητρίου στο Μεσολούρι Γρεβενών: μελέτη τοπογραφίας, αρχιτεκτονικής, ζωγραφικής

Abstract

The church of St. Demetrius in Mesolouri provides an occasion to study the post-Byzantine history, architecture and art of Grevena and the larger geographical region of Western Macedonia in the 18th and 19th centuries. The architectural type of the vaulted three-aisled basilica with a narthex and - on the outside - a portico to the south side appears for the first time in the church of St. Demetrius among other basilicas in the prefecture of Grevena. According to the inscription, the church was built in 1778 by the armatoles Dimitrios Toskas and Gogos Misios and was given its internal decoration (between 1778-1796) by two painters, who were related to the painting workshop of the monastery of Saint Paraskevi in Samarina. Many years later (1867) church’s painted decoration was given by Gennadios II (1864-1873), the Metropolitan of Grevena. Τhe entire church was covered with lively wall-paintings which were executed by Adam Christou Kraia and Zisi Ioannou Dova, two painters originating from the village Samarina. Furthermore, during the period 1930 to 1932, a small number of frescoes was repainted. The work was divided into two volumes. The first volume was divided into four chapters. In the first chapter, the topography and historical context, the architecture of the church and the epigraphic evidence are described. In the second chapter, the interior decoration dating from the 18th and 19th centuries is analyzed. In the third chapter, the extensive iconographical program is examined and observations were made on the 18th and 19th centuries interior decoration. It may further be noted that, Gennadios II, who is considered the patron of this decoration program, was influenced both by the Neo-Hellenic Enlightenment and also the Orthodox tradition. He managed to introduce through the church’s decoration for the first time the written work in the vernacular of Meletios Kallonas (The Akathistos cycle), a famous in the humanities scholar of the 17th century. In the fourth chapter the work of the painters from the village Samarina who worked in the church of St. Demetrius is developed. At first, we examine the artists of the 18th century, who were related with the painting workshop of the monastery of Saint Paraskevi in Samarina and the possibility that the main painter of the icons of the church of St. Demetrius was the head of it. Furthermore, we analyze the work of Kraia and Dova, from which important information is obtained about post-Byzantine periods’ atelier. In summary, we came to the conclusion that the artistic career of the painters from Samarina begins in the last thirty years of the 18th century from the village Samarina, where the painting workshop was located and continues until the 20th century. In the appendix, a number of villages in Grevena and Kozani and Chronological tables of their monuments that preserve painting decoration dating from the 18th and 19th centuries are mentioned. The second volume includes the plans of the temple: the plan and the section, the elevation, the pictorial cycles and finally the images (326).

Ο ναός του Αγίου Δημητρίου στο Μεσολούρι Γρεβενών αποτέλεσε αφορμή για τον εμπλουτισμό των γνώσεων της μεταβυζαντινής ιστορίας, αρχιτεκτονικής και τέχνης της εν λόγω περιοχής στο μεταίχμιο του 18ου με τον 19ο αιώνα. Παράγοντες που ευνόησαν να οικοδομηθεί ο ναός στον αρχιτεκτονικό τύπο της θολοσκέπαστης τρίκλιτης βασιλικής με χαγιάτι - που εμφανίζεται για πρώτη φορά στα Γρεβενά - και να κοσμηθεί αργότερα με το πλήρες εικονογραφικό πρόγραμμά του αποτέλεσαν η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) και κατά τον 19ο αιώνα οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ. Ο ναός, με κτήτορες τους αρματολούς Δημήτριο Τόσκα και Γώγο Μήσιο, οικοδομήθηκε το 1778 ενδεχομένως από τοπικό συνεργείο και ιστορήθηκε (1778-1796) από δύο ζωγράφους που σχετίζονταν με το εργαστήριο της μονής της Αγίας Παρασκευής στη Σαμαρίνα. Το 1867 τοιχογραφήθηκε ολόκληρος από δύο φημισμένους Σαμαριναίους ζωγράφους, τους Αδάμ Χρίστου Κράϊα και Ζήση Ιωάννου Ντόβα. Η κτητορική επιγραφή πληροφορεί ότι στον τότε καλούμενο οικισμό Μεσοβούνη, ο Μητροπολίτης Γρεβενών Γεννάδιος Β΄ (1864-1873) ήταν υπεύθυνος για το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού. Τέλος, διαπιστώθηκε ότι μια - όχι εκτεταμένη - φάση ανακαίνισης του ναού έλαβε χώρα κατά το χρονικό διάστημα 1930 έως 1932. Η εργασία χωρίστηκε σε δύο τόμους. Ο χωρισμός του πρώτου τόμου έγινε σε τέσσερα μέρη που το καθένα διαιρέθηκε σε θεματικές ενότητες. Στο πρώτο μέρος περιγράφεται η τοπογραφία και το ιστορικό πλαίσιο της περιοχής, η αρχιτεκτονική και οι επιγραφικές μαρτυρίες του ναού. Στο δεύτερο μέρος αναλύεται ο εσωτερικός διάκοσμος του ναού που χρονολογείται στον 18ο αιώνα (τέμπλο, επιπλοσκευή, φορητές εικόνες) καθώς και ο εντοίχιος διάκοσμος του 1867. Στο τρίτο μέρος αναλύεται η τεχνοτροπία και διερευνάται το ζήτημα του χορηγού των τοιχογραφιών του μνημείου. Για πρώτη φορά δίνονται πληροφορίες για τον Μητροπολίτη Γεννάδιο Β΄, ο οποίος ανήκε σε έναν κύκλο λογίων που επηρεάζονταν τόσο από τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, όσο και από την Ορθόδοξη παράδοση και μέσω του διακόσμου του ναού σύστησε για πρώτη φορά το σε δημώδη γλώσσα έργο του λόγιου του 17ου αιώνα Μελετίου Καλλονά (Ακάθιστος Ύμνος), θέτοντας ως στόχο να μορφώσει τον λαό της περιοχής. Στο τέταρτο μέρος αναπτύσσεται το έργο των ζωγράφων που εργάστηκαν στο ναό κατά τον 18ο αιώνα, ενδεχομένως κατάγονταν από την Σαμαρίνα και σχετίζονταν με το εργαστήριο της μονής της Αγίας Παρασκευής, ενώ εξετάζεται και η πιθανότητα ο βασικός ζωγράφος των εικόνων του Αγίου Δημητρίου να ήταν ο επικεφαλής του εν λόγω εργαστηρίου. Επίσης, αναλύονται τα έργα των Κράϊα και Ντόβα που εργάστηκαν στο Μεσολούρι τον 19ο αιώνα και λαμβάνονται σημαντικές πληροφορίες για τον τρόπο λειτουργίας των εργαστηρίων της περιόδου. Συνοψίζοντας, γενική διαπίστωση αποτελεί ότι η καλλιτεχνική πορεία των Σαμαριναίων ζωγράφων εκκινεί από την τελευταία τριαντακονταετία του 18ου αιώνα, οπότε και εντοπίζεται το εργαστήριο της Αγίας Παρασκευής στη Σαμαρίνα και διαρκεί αδιάκοπα έως και τον 20ο αιώνα με τα έργα τους να κατακλύζουν την Βαλκανική. Στο παράρτημα παρατίθενται οικισμοί και χρονολογικοί πίνακες μνημείων των Γρεβενών και Κοζάνης που σώζουν γραπτό διάκοσμο του 18ου και 19ου αιώνα. Στον δεύτερο τόμο περιλαμβάνονται τα σχέδια του ναού: η κάτοψη και η τομή, η άνοψη, οι κύκλοι και τέλος οι πίνακες (326).