Ο φυτικός κόσμος της Αιγύπτου υπό το φως των ελληνικών παπύρων: ῥόδον, μήκων, κνῆκος, κρόκος, μελάνθιον

Abstract

The present thesis undertakes a thorough survey of five flowering plants, namely rose (ῥόδον; Rosa spp.), poppy (μήκων; Papaver spp.), safflower (κνῆκος; Carthamus tinctorius), saffron (κρόκος; Crocus sativus L.) and black cumin (μελάνθιον; Nigella spp.), by inquiring into their role in different aspects of the daily life of Egypt’s residents from the Hellenistic to the late Byzantine periods in the light of Greek papyri. The study – desideratum in the field of Papyrology, as it aspires to fill a research gap - is based on the meticulous investigation of the published archival material (Greek documentary papyri and ostraca), paraliterary and magical papyri, while at the same time the sources of ancient Greek and Latin literature, as well as Egyptological, archaeological and archaeobotanical studies are comparatively examined. Specifically, the thesis is divided at a first level in five parts on the basis of the plant species examined and at a second in thematic sections (terminology, cultivation, etc.). The thematic section of ‘Terminology’ provides a compilation and an interpretation of the documents’ terminology connected with the plant under discussion. In ‘Cultivation’ the individual large-scale cultivation of each plant is examined, delving into issues, such as the origin (endemic or exotic) and the cultivation cycle. The chapter of ‘Economy-Taxation’ deals with the commercial importance of the plants in the context of Egypt’s agrarian economy. The aim of the research section entitled ‘Daily life’ is the examination of the practical uses of these plants and their natural products and derivatives in the daily life of the residents of Egypt. Another part (‘Medicine-Pharmacology’) is dedicated to the therapeutic properties of the aforementioned herbs and their utilization as basic components in drugs prescribed in the corpus of medical papyri. The section ‘Religion-Ritual’ delves into the religious and ritual role of the selected species in the context of the complex religious background of Graeco-Roman and Byzantine Egypt. The thematic section ‘Magic’ investigates the PGM and PDM corpora, in order to clarify the magical powers attributed to these plants in specific magical handbooks and individual recipes. Lastly, a comparative examination of the five plants is attempted.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή διερευνά τον ρόλο που διαδραμάτιζαν τα ανθοφόρα φυτά τριανταφυλλιά (ῥόδον; Rosa spp.), παπαρούνα (μήκων; Papaver spp.), ατρακτυλίδα (κνῆκος; Carthamus tinctorius), κρόκος (κρόκος; Crocus sativus L.) και μαύρο κύμινο (μελάνθιον; Nigella spp.), σε διάφορες πτυχές της ζωής των κατοίκων της χώρας του Νείλου από τα ελληνιστικά έως τα όψιμα βυζαντινά χρόνια υπό το φως των ελληνικών παπύρων. Η έρευνα - desideratum στον χώρο της Παπυρολογίας, καθώς καλύπτει ένα ερευνητικό κενό - στηρίζεται κυρίως στη μελέτη και αξιοποίηση των δημοσιευμένου αρχειακού υλικού (ελληνικών παπυρικών εγγράφων και οστράκων), παραφιλολογικών και μαγικών παπύρων, που συνεξετάζονται όμως με τις πηγές της αρχαίας ελληνικής Γραμματείας καθώς και με αρχαιολογικές και αρχαιοβοτανικές μελέτες. Ειδικότερα, η διδακτορική διατριβή διαρθρώνεται σε πρώτο επίπεδο με βάση τα πέντε εξεταζόμενα φυτικά είδη και σε δεύτερο επίπεδο θεματικά (ορολογία, καλλιέργεια κ. ο. κ.). Στη θεματική ενότητα της ‘Ορολογίας’ συγκεντρώνεται και εξετάζεται αναλυτικά η παπυρική ορολογία του εξεταζόμενου φυτικού είδους. Η ενότητα ‘Καλλιέργεια’ επικεντρώνεται σε ζητήματα που αφορούν στην καλλιέργεια των φυτών, ενώ δίνει παράλληλα έμφαση στην προέλευσή τους (ενδημικά ή εξωτικά φυτά) αλλά και τον καλλιεργητικό τους κύκλο. Η ενότητα ‘Οικονομία-Φορολογία’ πραγματεύεται την εμπορική σημασία κάθε φυτού στο πλαίσιο της αγροτικής οικονομίας της Αιγύπτου. Θέμα του κεφαλαίου των ‘Χρήσεων στην καθημερινή ζωή’ είναι η μελέτη των πρακτικών εφαρμογών τόσο των συγκεκριμένων φυτών όσο και των μεταποιητικών προϊόντων τους στον καθημερινό βίο των Ελληνοαιγυπτίων. Η ενότητα ‘Ιατρική’ αναδιφά στις φαρμακευτικές ιδιότητες των υπό εξέταση βοτάνων και τον τρόπο αξιοποίησής τους στα σκευάσματα των ιατρικών παπύρων. Στην ενότητα της ‘Θρησκείας’ παρουσιάζεται ο θρησκευτικός και τελετουργικός ρόλος των φυτών στο πλαίσιο του σύνθετου θρησκευτικού υποβάθρου της ελληνορρωμαϊκής και βυζαντινής Αιγύπτου. Η ενότητα ‘Μαγεία’ επικεντρώνεται στα παπυρικά corpora PGM και PDM, με σκοπό να εξετάσει τις ‘μαγικές’ ιδιότητες των υπό εξέταση βοτάνων σε συγκεκριμένα μαγικά εγχειρίδια και συνταγές. Τέλος, επιχειρείται μία συγκριτική εξέταση των πέντε φυτών.