Το τραύμα του εκπατρισμού ως ταυτότητα;: αφηγήσεις αιτούντων άσυλο στην Αθήνα

Abstract

My thesis concerns implications of trauma on refugee women and the impact of forced migration and their hardships in Greece to their mental health and state of wellbeing in relation to their exposure to precarious conditions of integration. It is a contribution to studies on trauma and social identity of the refugees. It is concerned with narratives of refugee women and how the presence of severe trauma affects the construction of their subjectivity and the way they perceive and narrate their personal or family life histories. Issues of persecution and traumatic memories affect the ways in which they recall experiences from the past and the process of activating their coping mechanisms while struggling to integrate in the host society. My aim is to investigate to what extent their forced displacement as linked with traumatic experiences (loss, death witnessing, jail, Gender Based Violence) affects the identity of my narrators and their integration process to EU societies. Moreover, I want to foreground the processes in which the refugee’s memories are transmitted to the next generations through their narratives. Specifically, the existence or the absence of emotional communities, where the refugees can share their emotions and the common experience with the other participants is quite important in the process of re-building their identities and coming to terms with profound traumas, while having a sense of belonging. I highlight the role of the intergenerational environment, which often enables the repressed or/and fragmented aspects of their identity (segregated memories of parents, etc.) - although experienced as foreign to the persons - to become parts of their identity, communicated then directly to the next generation. My investigations used participant observation and oral history techniques to document a broad range of my interlocutor’s daily life. My attempt is to make sense of the narrative scenarios these refugee women employ in their attempt to articulate their painful experiences through speech or by their silence in certain turning points during interviews. My main purpose is to understand the process of coping with an ongoing trauma, while refugee women live in precarity and temporariness, waiting for the next step, unable to plan their near future, as they face the hardships of reception in host societies, framed by restrictive Greek and EU policies. Women’s reactions are not examined only after their turbulent trip, when they arrive in Greece, but I explore the traumatic phases that can be extended long after their arrival. I place special focus on the narrative paths developed by our interlocutors struggling to come to terms with intense traumas that could hardly be phrased and communicated. Due to the emotional load that these women had to deal in order to communicate their pain, I needed to establish a long and strong emotional bond with them.

Η παρούσα διατριβή αφορά στις επιπτώσεις του τραύματος στην συγκρότηση της ταυτότητάς των προσφυγισσών/προσφύγων και τον αντίκτυπο της αναγκαστικής μετανάστευσης στην ψυχική τους υγεία και την κατάσταση της ψυχικής τους ευημερίας σε συνδυασμό με την έκθεσή τους σε επισφαλείς συνθήκες υποδοχής και ένταξης στην Ελλάδα. Αποτελεί μια συμβολή στις μελέτες για το τραύμα και την κοινωνική ταυτότητα των προσφύγων. Διερευνάται πώς η παρουσία έντονων τραυματικών γεγονότων και καταστάσεων επηρεάζει την συγκρότηση της υποκειμενικότητάς τους και τον τρόπο που οι ίδιες αντιλαμβάνονται και αφηγούνται την προσωπική ή οικογενειακή τους ζωή. Μνήμες διώξεων επηρεάζουν τον τρόπο που ανακαλούν εμπειρίες από το παρελθόν και τη διαδικασία ενεργοποίησης των μηχανισμών άμυνας, ενώ παράλληλα αγωνίζονται να ενταχθούν στην κοινωνία υποδοχής. Διερευνώ σε ποιο βαθμό ο βίαιος εκπατρισμός τους και οι συνακόλουθες τραυματικές εμπειρίες (απώλεια, μαρτυρίες θανάτου, φυλάκιση, έμφυλη βία) προσδιορίζουν την ταυτότητα των πληροφορητριών μου και τη διαδικασία ένταξής τους στις κοινωνίες της Ευρώπης. Επιπλέον, επιχειρώ την ανάδειξη των διαδικασιών μεταβίβασης της μνήμης των προσφυγισσών στις επόμενες γενιές. Συγκεκριμένα, η ύπαρξη ή η απουσία συναισθηματικών κοινοτήτων, όπου οι προσφύγισσες μπορούν να μοιραστούν τα συναισθήματά τους και την κοινή εμπειρία με τους άλλους συμμετέχοντες, είναι πολύ σημαντική στη διαδικασία αναδόμησης της ταυτότητάς τους και διαχείρισης τραυματικών εμπειριών, καθώς συμβάλλει στην αίσθηση του ανήκειν. Υπογραμμίζω επίσης το ρόλο της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, τη σημασία του διαγενεακού περιβάλλοντος, απωθημένων ή/και κατακερματισμένων πτυχών της ταυτότητάς τους (θραύσματα μνήμης γονέων κ.λπ.), που αν και βιώνονται ως κάτι ξένο προς αυτές, καθίστανται εν τέλει συστατικά μέρη της ταυτότητάς τους και μεταβιβάζονται ακολούθως στην επόμενη γενιά. Στην επιτόπια έρευνά μου χρησιμοποίησα ως βασικά μεθοδολογικά εργαλεία τη συμμετοχική παρατήρηση και την προφορική ιστορία (αφηγήσεις ζωής) για να προσεγγίσω ένα ευρύ φάσμα της καθημερινής ζωής των συνομιλητριών μου. Στόχος μου είναι μέσα από τις αφηγήσεις των προσφυγισσών να παρακολουθήσω την προσπάθειά τους να αρθρώσουν την οδύνη τους λεκτικά ή μέσω της σιωπής τους. Ο κύριος σκοπός μου είναι να κατανοήσω τη διαδικασία αντιμετώπισης ενός ενεργού τραύματος, την ώρα που οι γυναίκες πρόσφυγες ζουν σε συνθήκες επισφάλειας και προσωρινότητας, περιμένοντας το επόμενο βήμα, δίχως τη δυνατότητα να σχεδιάσουν το άμεσο μέλλον τους, λόγω των συνθηκών υποδοχής που πηγάζουν από περιοριστικές ελληνικές και ευρωπαϊκές πολιτικές. Δεν εξετάζονται μόνο οι αντιδράσεις των γυναικών όταν φτάνουν στην Ελλάδα μετά τις αντιξοότητες του ταξιδιού τους, αλλά διερευνώνται όλες οι φάσεις του κύκλου του τραύματος που μπορούν να παραταθούν χρονικά μετά την άφιξή τους. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα αφηγηματικά μονοπάτια που ανέπτυξαν οι συνομιλήτριές μου στην προσπάθειά τους να συμβιβαστούν με έντονα τραύματα που δύσκολα μπορούν να διατυπωθούν και να επικοινωνηθούν. Λόγω του συναισθηματικού φορτίου που έπρεπε να αντιμετωπίσουν αυτές οι γυναίκες για να επικοινωνήσουν την οδύνη τους, χρειάστηκε να δημιουργήσω μια ουσιαστική σχέση εμπιστοσύνης μαζί τους.

Ma thèse porte sur les implications du traumatisme sur les femmes réfugiées et l'impact de la migration forcée et de leurs difficultés en Grèce sur leur santé mentale et leur état de bien-être en relation avec leur exposition à des conditions d'intégration précaires. Il s'agit d'une contribution aux études sur le traumatisme et l'identité sociale des réfugiés. Il s'intéresse aux récits de femmes réfugiées et à la manière dont la présence de traumatismes graves affecte la construction de leur subjectivité et la façon dont elles perçoivent et racontent leur histoire de vie personnelle ou familiale. Les problèmes de persécution et de souvenirs traumatisants affectent la manière dont ils se souviennent des expériences du passé et le processus d'activation de leurs mécanismes d'adaptation tout en luttant pour s'intégrer dans la société d'accueil. Mon objectif est d'étudier dans quelle mesure leur déplacement forcé lié à des expériences traumatisantes (perte, témoignage de mort, prison, violence basée sur le genre) affecte l'identité de mes narrateurs et leur processus d'intégration dans les sociétés européennes. De plus, je souhaite mettre en avant les processus par lesquels les souvenirs des réfugiés sont transmis aux générations suivantes à travers leurs récits. Plus précisément, l'existence ou l'absence de communautés émotionnelles, où les réfugiés peuvent partager leurs émotions et leur expérience commune avec les autres participants, est très importante dans le processus de reconstruction de leur identité et d'acceptation de traumatismes profonds, tout en ayant le sentiment d’appartenance. Je souligne le rôle de l'environnement intergénérationnel, qui permet souvent aux aspects refoulés et/et fragmentés de leur identité (souvenirs ségréguées des parents, etc.) - bien que vécus comme étrangers aux personnes - de devenir des éléments de leur identité, communiqués ensuite directement à la prochaine génération. Mes enquêtes ont utilisé des techniques d’observation participante et d’histoire orale pour documenter un large éventail de la vie quotidienne de mon interlocuteur. Ma tentative est de donner un sens aux scénarios narratifs que ces femmes réfugiées emploient dans leur tentative d'articuler leurs expériences douloureuses par la parole ou par leur silence à certains tournants des entretiens. Mon objectif principal est de comprendre le processus de gestion d'un traumatisme continu, alors que les femmes réfugiées vivent dans la précarité et le caractère temporaire, attendant la prochaine étape, incapables de planifier leur avenir proche, alors qu'elles font face aux difficultés d'accueil dans les sociétés d'accueil, encadrées par politiques restrictives de la Grèce et de l’UE. Les réactions des femmes ne sont pas examinées seulement après leur voyage mouvementé, lorsqu’elles arrivent en Grèce, mais j’explore les phases traumatisantes qui peuvent se prolonger longtemps après leur arrivée. J’accorde une attention particulière aux chemins narratifs développés par nos interlocuteurs qui luttent pour faire face à des traumatismes intenses qui peuvent difficilement être formulés et communiqués. En raison de la charge émotionnelle que ces femmes devaient gérer pour communiquer leur douleur, j'avais besoin d'établir un lien émotionnel long et fort avec elles.