Η αναπαράσταση της οδύνης στο έργο της Σόνιας Καλογεροπούλου στο πλαίσιο του νεοεξπρεσιονισμού

Abstract

This PhD thesis examines the representation of suffering in the art of Sonia Kalogeropoulou (1945-2003), a self-taught painter and poet, who was active in these capacities between the late 1970s and the late 1980s. The paintings of Kalogeropoulou largely reflect the neo-expressionist style tendencies of the period in question. The artist, having been diagnosed with a mental illness, experienced intense mental distress, which affected her work. This thesis, as a case study, aims to contribute to the investigation of the international art movement of Neo-Expressionism and Greek painting during the first period of the Third Hellenic Republic, as well as the issue of the relationship between art and mental illness. Having studied the work of the artist and its critical reception, as well as the relevant primary archival source material, which is kept at the Company of the People’s Friends, we considered the main and most interesting element of Kalogeropoulou's painting to be the expression of painful and agonising emotional states, through the depiction of the human figure and especially the female nude. Therefore, the main objective of our thesis is the investigation of the meanings of suffering in the work of the artist. To this end, we locate her work within the context of its time, and in particular Neo-Expressionism, which is characterised by the expressive subjectivity and emotional state of the artist. At the same time, we endeavour to highlight the relationship of this work with the psychiatric experiences of the artist and with her particular standing, as a person with a psychiatric diagnosis, in an era marked by the questioning of the institution of the psychiatric hospital in Greece and the attempt to reform the domestic mental health service provision system. These issues are examined in different sections, which focus on individual aspects of the theme of suffering in the artistic production of Sonia Kalogeropoulou. In particular, they are analysed in successive chapters: (1) the biographical and psychological background of the artistic activity of Sonia Kalogeropoulou; (2) her writings, to the extent that these are related to her artistic production and deal with similar themes; (3) her place as an artist in the context of Neo-Expressionism and the new expressionist painting in Greece after the restoration of democracy in the country in 1974; (4) her visual artwork, classified in terms of subject matter, according to the different ways of representing psychic and emotional states of the suffering subject portrayed in it; and (5) her art exhibitions and critical reception of her work, with an emphasis on its reception in the context of Neo-Expressionism. We ascertain that the theme of human suffering and anguish in the artistic work of Sonia Kalogeropoulou was rendered through expressionist elements, such as distortion of the human figures and gestural painting. In addition, her work reflects the personal existential crisis of the artist herself and the vulnerable position in which she found herself.

Η παρούσα διατριβή εξετάζει την αναπαράσταση της οδύνης στο εικαστικό έργο της Σόνιας Καλογεροπούλου (1945-2003), αυτοδίδακτης ζωγράφου και ποιήτριας, η οποία δραστηριοποιήθηκε με αυτές τις ιδιότητες ανάμεσα στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Η ζωγραφική της Καλογεροπούλου εγγράφεται εν πολλοίς στους νεοεξπρεσιονιστικούς υφολογικούς προσανατολισμούς της εξεταζόμενης περιόδου. Η καλλιτέχνιδα, έχοντας διαγνωστεί με ψυχική διαταραχή, βίωσε εμπειρίες έντονου ψυχικού πόνου, οι οποίες επηρέασαν το έργο της. Η διατριβή αυτή, ως μελέτη περίπτωσης, αποσκοπεί να συμβάλει στη διερεύνηση του διεθνούς κινήματος του Νεοεξπρεσιονισμού και της ελληνικής ζωγραφικής της πρώτης περιόδου της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, καθώς και του ζητήματος των σχέσεων μεταξύ τέχνης και ψυχικής ασθένειας. Έχοντας μελετήσει το έργο της καλλιτέχνιδας και την υποδοχή του, καθώς και το σχετικό πρωτογενές αρχειακό υλικό, το οποίο φυλάσσεται στην Εταιρεία των Φίλων του Λαού, θεωρήσαμε ως κύριο και περισσότερο ενδιαφέρον στοιχείο της ζωγραφικής της Καλογεροπούλου την έκφραση οδυνηρών και αγωνιωδών ψυχικών καταστάσεων, μέσα από την απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής και ιδιαίτερα του γυναικείου γυμνού. Ως εκ τούτου, κύριο ζητούμενο της εργασίας μας αποτελεί η διερεύνηση των σημασιών της οδύνης στο έργο της καλλιτέχνιδας. Για τον σκοπό αυτό εντάσσουμε το έργο της στο πλαίσιο της εποχής του, και ειδικότερα στον Νεοεξπρεσιονισμό, ο οποίος χαρακτηρίζεται για την έκφραση της υποκειμενικότητας και της ψυχικής κατάστασης του δημιουργού. Παράλληλα, επιχειρούμε να αναδείξουμε τη σχέση του έργου αυτού με τις ψυχιατρικές εμπειρίες της καλλιτέχνιδας και με την ιδιάζουσα θέση της, ως ατόμου με ψυχιατρική διάγνωση, σε μία εποχή που σημαδεύτηκε από την αμφισβήτηση του θεσμού του ψυχιατρικού ασύλου στην Ελλάδα και την προσπάθεια μεταρρύθμισης του εγχώριου συστήματος παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Τα ζητήματα αυτά εξετάζονται σε διαφορετικές ενότητες, οι οποίες εστιάζουν σε επιμέρους όψεις του θέματος της οδύνης στην καλλιτεχνική παραγωγή της Σόνιας Καλογεροπούλου. Ειδικότερα, αναλύονται σε διαδοχικά κεφάλαια: (1) το βιογραφικό και ψυχολογικό υπόβαθρο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας της Σόνιας Καλογεροπούλου, (2) το συγγραφικό της έργο, στο βαθμό που αυτό σχετίζεται με την εικαστική της παραγωγή και πραγματεύεται παρεμφερή θεματολογία, (3) η θέση της ως καλλιτέχνιδας στο πλαίσιο του Νεοεξπρεσιονισμού και της νέας εξπρεσιονιστικής ζωγραφικής στην Ελλάδα μετά τη Μεταπολίτευση, (4) το εικαστικό της έργο, ταξινομημένο με θεματικά κριτήρια, σύμφωνα με τους διαφορετικούς τρόπους αναπαράστασης ψυχικών και συναισθηματικών καταστάσεων του πάσχοντος υποκειμένου σε αυτό, και (5) οι εκθέσεις της και η υποδοχή του έργου της, με έμφαση στην πρόσληψή του στο πλαίσιο του Νεοεξπρεσιονισμού. Διαπιστώνουμε ότι το θέμα της ανθρώπινης οδύνης και αγωνίας στο καλλιτεχνικό έργο της Σόνιας Καλογεροπούλου αποδόθηκε μέσα από εξπρεσιονιστικά στοιχεία, όπως οι παραμορφώσεις της ανθρώπινης μορφής και η ένταση της γραφής. Επιπλέον, το έργο αυτό αντικατοπτρίζει την προσωπική υπαρξιακή κρίση της ίδιας της καλλιτέχνιδας και την ευάλωτη θέση στην οποία εκείνη βρισκόταν.