Συμβολή στη μελέτη και την αξιολόγηση των υδραυλικών έργων της πρωτοβυζαντινής περιόδου στη Μακεδονία

Abstract

Hydraulic works were the technical infrastructure that activated the functions which updated a settlement to a true city, according to the Greco-Roman cultural standards. That would be a settlement equipped with a system of water supply, drainage and baths, among others. In addition, hydraulic works, such as watermills and irrigation networks, improved rural productivity. In the examined historical period, a transitional period which is considered as late antiquity and, at the same time, as early medieval, the cities begin to be gradually transformed into castles and, also, to prepare themselves in order to face the new needs that become apparent in the medieval horizon, those of self-sufficiency and security. The continuity of construction and operation of those hydraulic projects is a monitoring indicator of this process of urban transformation. In particular, during that process of reformation and transformation of a provincial city into a castle, the water supply is no longer served by the, usually inherited from the Roman years, aqueduct with bridges of prominent arches, which carried water from water sources lying at considerable distances. The water supply of the city begins to be served by cisterns that stored rainwater and wells, within its walled area, or by underground clay-piped aqueducts of a shorter length. By that time, large bath facilities and impressive nymphaea, serving the needs of an urban society that had also begun to change, were the main consumers of the immense quantities of water that were provided by those great aqueducts. However, as the role and the size of the bathing facilities were changing and, at the same time, as the dynamics of the principles of urban beneficence, administrative and economic autonomy of the cities and of the slave-labor decreased, the scale and the character of aqueducts had to be adjusted accordingly. The study of the evolution of the hydraulic engineering and the monitoring of the development or the decline of the construction and operation of those waterworks which were pivotal civic infrastructures, constituting themselves evidence of the cultural production of the era, emerges during the examined Early Byzantine years as a key and central part of the of the study of this historical period. It must be mentioned that during this particular period of time the aqueduct of Constantinople, the largest and of the highest standards aqueduct of the pre-industrial world, gets constructed and, also, that the use of watermills and water saws becomes widespread. In this paper, attempt was made to collect the historical and archaeological references to hydraulic works of the Early Byzantine period in the area of Greek Macedonia. In addition, research was carried out on maps and on-site investigation, aiming at locating material evidence of the still-surviving constructions - often fragmented – of the hydraulic works in question, in order to reconstruct the lost continuities, to record as far as possible their course in the area and also, to contribute to the understanding of their mode of operation. More specifically, the first introductory chapter presents the time and the spatial frame of the study and the methodology that was followed. The discussion about the considered start and the end of the Early Byzantine years is presented, along with the crucial events and the factors that delimit that period. The division of the territory of Macedonia into Macedonia Prima and Secunda/ Salutaris is presented, along with the relative territorial coincidence of todays’ Greek Macedonia with Early Byzantine Macedonia Prima. The following chapters present the hydraulic works of the Early Byzantine period, for which evidence and references have been preserved laid on the ground of the modern-time prefectures of Greek Macedonia. The presentation begins from the eastern prefectures towards the western ones. The second chapter refers to the studied hydraulic works of the prefecture of Kavala, where the lies the emblematic aqueduct of the homonymous city and, also, where the important city of Philippi is located. The third chapter refers to the hydraulic works of the prefecture of Serres, where the important city of Amphipolis is located, and the following fourth chapter refers to the works of the prefecture of Chalkidiki, which includes the region of Galatista, where many hydraulic works lie. Subsequently, the next three chapters of the study are dedicated to the prefecture of Thessaloniki: the fifth chapter deals with the prefecture of Thessaloniki outside the city’s vicinity the sixth chapter focuses on the hydraulic works within the city and the seventh chapter is about the external aqueducts that supplied the city of Thessaloniki with water. In this chapter, the routes and the individual elements of the three aqueducts of the city of Thessaloniki are investigated, specifically the aqueducts of Chortiatis, Lembet and Redjiki. At the same time archaeological data from the published excavations are correlated with the results of the on-site surface and map surveys. An attempt is made, also, to integrate the findings of preserved aqueducts located in the east of the city into a single water-providing course. The eighth chapter includes the hydraulic works of the studied period in the prefectures of Kilkis and Pella. The ninth chapter refers to the corresponding works of the prefecture of Pieria, where the important city of Dion is located, and then, in the tenth chapter, reference is made to the hydraulic works of the prefecture of Imathia, where the hydraulic projects of the important city of Veria are presented. The next, eleventh, chapter presents the corresponding findings in the prefectures of Western Macedonia, Kozani and Kastoria, and the twelfth chapter summarizes some conclusions that derive from the present work. The study is complemented by two (2) Appendices. Appendix A contains the elevation measurements taken at the thresholds of some characteristic monuments of Thessaloniki, aiming at obtaining a clearer image of the elevation of the ground level at the time of their construction. In Appendix B, the data concerning the sacred springs of Thessaloniki, both inside and outside its walls, is presented, as they constitute surfacings of the ground water. In addition, this appendix records the analysis results of the water samplings that were carried out. This investigation about the ground water of Thessaloniki, includes also certain fountains that continue to operate without being connected to the modern water supply network of the city, as well as some wells that have survived to this day. The bibliography which was examined during the research is presented at the end of the paper.

Τα υδραυλικά έργα ήταν οι τεχνικές υποδομές οι οποίες ενεργοποιούσαν τις λειτουργίες που καθιστούσαν έναν οικισμό αληθινή πόλη σύμφωνα με τις ελληνορωμαϊκές πολιτισμικές προδιαγραφές, δηλαδή - ανάμεσα σε άλλα - οικισμό με ύδρευση, αποχέτευση και λουτρά. Επιπλέον, τα υδραυλικά έργα - οι νερόμυλοι και τα αρδευτικά δίκτυα - αναβάθμιζαν την παραγωγικότητα της υπαίθρου. Στην υπό εξέταση ιστορική περίοδο, μια μεταβατική περίοδο η οποία λογίζεται ως ύστερη αρχαιότητα και συγχρόνως ως πρωτο-μεσαιωνική, οι πόλεις αρχίζουν να μετατρέπονται σταδιακώς σε κάστρα και, επιπλέον, να προετοιμάζονται ώστε να μπορέσουν να ικανοποιήσουν τις νέες ανάγκες που διαφαίνονται στον μεσαιωνικό ορίζοντα, αυτές της αυτάρκειας και της ασφάλειας. Η συνέχιση της κατασκευής και της λειτουργίας των υδραυλικών έργων αποτελεί έναν δείκτη παρακολούθησης αυτής της διαδικασίας μετασχηματισμού των πόλεων. Ειδικότερα, κατά την διαδικασία ανασυγκρότησης και μετασχηματισμού μιας επαρχιακής πόλεως σε κάστρο η ύδρευση παύει να εξασφαλίζεται πλέον από το, συνήθως κληροδοτημένο από τα ρωμαϊκά χρόνια, υδραγωγείο, που λειτουργούσε με εμφανείς υδατογέφυρες και υδροληψία από μακρινές θέσεις. Η ύδρευση της πόλεως αρχίζει να εξυπηρετείται από δεξαμενές ομβρίων και πηγάδια εντός της περιτειχισμένης έκτασής της, ή από υπόγεια σωληνωτά υδραγωγεία μικρότερου μήκους. Έως την εποχή αυτή οι εκτεταμένες λουτρικές εγκαταστάσεις και τα εντυπωσιακά νυμφαία που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες μιας αστικής κοινωνίας η οποία, επίσης, είχε αρχίσει να αλλάζει, ήταν οι κύριοι καταναλωτές των μεγάλων ποσοτήτων νερού που αναλάμβαναν να παράσχουν τα μεγάλα αυτά υδραγωγεία. Όσο, όμως, ο ρόλος και το μέγεθος των λουτρικών εγκαταστάσεων άλλαζε και, συγχρόνως, μειωνόταν η δυναμική του αστικού ευεργετισμού, της διοικητικής και οικονομικής αυτονομίας, αλλά και της δουλοκτησίας, η κλίμακα και ο χαρακτήρας των υδραγωγείων έπρεπε να αναπροσαρμόζεται αντιστοίχως. Η παρακολούθηση της εξέλιξης, της ανάπτυξης ή της υποχώρησης της χρήσης αυτών των υδραυλικών έργων, που έπαιξαν κρίσιμο ρόλο για τον πολιτισμό, αποτελώντας τα ίδια τεκμήρια πολιτισμικής παραγωγής, αναδεικνύεται, κατά την υπό εξέταση πρωτοβυζαντινή περίοδο, σε καίριο και κεντρικό τμήμα της μελέτης της εν λόγω ιστορικής περιόδου. Αναφέρεται ενδεικτικώς πως κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου είναι που κατασκευάζεται το μεγαλύτερο και αρτιότερο υδραγωγείο του προβιομηχανικού κόσμου, το υδραγωγείο της Κωνσταντινούπολης και, επίσης, γενικεύεται η χρήση των νερόμυλων και των νεροπρίονων. Στην παρούσα εργασία έγινε απόπειρα να συγκεντρωθούν οι ιστορικές και οι αρχαιολογικές αναφορές σε υδραυλικά έργα της πρωτοβυζαντινής περιόδου στον χώρο της ελλαδικής Μακεδονίας. Επιπλέον, έγιναν αναζητήσεις επί των χαρτογραφήσεων της περιοχής και επιτόπιες έρευνες με στόχο τον εντοπισμό υλικών τεκμηρίων των ακόμη διασωζόμενων κατασκευών των υπό εξέταση υδραυλικών έργων - πολλές φορές σπαραγμάτων - για την ανασύσταση χαμένων συνεχειών, την κατά το δυνατό καταγραφή της πορείας τους στον χώρο και την συμβολή στην ανάδειξη του τρόπου λειτουργίας τους. Την εργασία συμπληρώνουν και ολοκληρώνουν δύο (2) Παραρτήματα. Το Παράρτημα Α’ περιέχει τις υψομετρήσεις που λήφθηκαν στο πλαίσιο της εργασίας στις θέσεις των κατωφλιών κάποιων χαρακτηριστικών μνημείων της Θεσσαλονίκης, με στόχο την απόκτηση εικόνας για την υψομετρική στάθμη του επιπέδου εδάφους κατά την εποχή της κατασκευής τους. Στο Παράρτημα Β΄ παρουσιάζονται στοιχεία που αφορούν στα αγιάσματα της Θεσσαλονίκης εντός και εκτός των τειχών της, ως επιφάνσεις της υπόγειας υδροφορίας.