Όνειρα και οράματα στα αγιολογικά κείμενα της μέσης βυζαντινής περιόδου από τον Η' έως τον Ι' αιώνα

Abstract

The subject of this dissertation is dreams, visions and related psychical experiences in the hagiographical texts of the Middle Byzantine period. The Lives of the saints include many references to such psychical phenomena, because in the spiritual course of a saint, great importance is attached to the experience of contact with the transcendent, which is primarily manifested through psychical visions and hearings, either during sleep or in waking conditions. In this dissertation, the psychical experiences are examined as narrative elements and literary motifs, while emphasis is placed on their function as components of a wider plot and fiction. This helps to highlight the role of dreams and visions in the structure and development of the narrative, their connection with the personages and their adventures and their incorporation into the narrative chain. The time frame of the investigation extends from the 8th to the 10th century. This period is of special literary-historical interest for the study of hagiographical texts, due to its partial coincidence with the great crisis of the Iconoclasm, while after the 10th century new standards were established in Byzantine hagiographical writing. A total of over sixty Lives of saints written during the aforementioned period are examined, from which many dozens of episodes with dreams and visions are singled out and analysed. A comprehensive and systematic typology of the episodes under consideration is constructed, based on a network of mutually related and complementary criteria that possess interpretative value. In particular, the dreams and visions are classified according to the following six categories: (a) The provenance of the psychical phenomenon, whether from divine or from demonic forces. (b) The subject that undergoes the psychical experience: the biographee, minor figures or the author of the Life. (c) The characters (dramatis personae) participating in the psychical spectacle of the dream or vision: God, saints and other holy figures, worldly personages, demons, impersonal entities. (d) The subject’s state of consciousness during the psychical experience: sleep, incubation in a sacred space, wakefulness, trance, intermediate state between sleep and wakefulness. (e) The relation of the dream or vision to narrative time: presentation of events that have occurred in the past, will occur in the future, or are contemporary with the psychical experience. (f) The purpose of the psychical phenomenon: revelation of the saint’s holiness, provision of moral advice and help, command for desired actions, rebuke, cure of diseases, foretelling of future events, temptation or torment by demons. Thanks to this extensive and complex typological system, the morphology and literary construction of dreams and visions in Middle Byzantine hagiographical texts are fully set out, and the purpose and writing practices of their authors are elucidated.

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής είναι τα όνειρα, τα οράματα και οι συναφείς ψυχικές εμπειρίες στα αγιολογικά κείμενα της μέσης βυζαντινής περιόδου. Οι Βίοι των αγίων περιλαμβάνουν πλήθος αναφορών σε τέτοια ψυχικά φαινόμενα, διότι στην πνευματική πορεία ενός αγίου έχει μεγάλη σπουδαιότητα η εμπειρία της επαφής με το υπερβατικό, η οποία εκδηλώνεται κατεξοχήν μέσω ψυχικών θεάσεων και ακροαμάτων, είτε στη διάρκεια του ύπνου είτε σε συνθήκες εγρήγορσης. Στην παρούσα διατριβή οι ψυχικές εμπειρίες εξετάζονται ως αφηγηματικά στοιχεία και λογοτεχνικά μοτίβα, ενώ έμφαση δίνεται στη λειτουργία τους ως συστατικών ευρύτερης πλοκής και μυθοπλασίας. Αναδεικνύεται έτσι ο ρόλος των ονείρων και των οραμάτων στη διάρθρωση και την εξέλιξη της αφήγησης, η σύνδεσή τους με τα πρόσωπα και τις περιπέτειές τους και η ένταξή τους στη διηγηματική αλυσίδα. Το χρονικό πλαίσιο έρευνας εκτείνεται από τον 8ο έως και τον 10ο αιώνα. Η περίοδος αυτή παρουσιάζει ιδιαίτερο γραμματολογικό ενδιαφέρον για τη σπουδή των αγιολογικών κειμένων, λόγω της μερικής χρονικής σύμπτωσής της με τη μεγάλη κρίση της Εικονομαχίας, ενώ μετά τον 10ο αιώνα καθιερώνονται πλέον νέα πρότυπα στη βυζαντινή αγιολογική γραμματεία. Εξετάζονται εν συνόλω πάνω από εξήντα Βίοι αγίων γραμμένοι κατά την ανωτέρω περίοδο, από τους οποίους σταχυολογούνται και αναλύονται πολλές δεκάδες επεισοδίων με όνειρα και οράματα. Συγκροτείται περιεκτική και συστηματική τυπολογία των υπό εξέταση επεισοδίων, βασισμένη σε ένα πλέγμα αμοιβαίως σχετιζόμενων και συμπληρωματικών κριτηρίων που διαθέτουν ερμηνευτική αξία. Συγκεκριμένα, τα όνειρα και τα οράματα κατατάσσονται σύμφωνα με τις ακόλουθες έξι κατηγορίες: (α) Προέλευση του ψυχικού φαινομένου, από δυνάμεις θεϊκές ή δαιμονικές. (β) Το υποκείμενο που βιώνει την ψυχική εμπειρία: ο βιογραφούμενος άγιος, δευτερεύοντα πρόσωπα ή ο συγγραφέας του Βίου. (γ) Τα δρώντα πρόσωπα που συμμετέχουν στο ψυχικό θέαμα του ονείρου ή οράματος: Θεός, άγιοι και άλλα ιερά πρόσωπα, εγκόσμιες μορφές, δαίμονες, απρόσωπες οντότητες. (δ) Κατάσταση συνειδητότητας του υποκειμένου κατά τη βίωση της ψυχικής εμπειρίας: ύπνος, εγκοίμηση σε ιερό χώρο, εγρήγορση, έκσταση, ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ ύπνου και εγρήγορσης. (ε) Σχέση του ονείρου ή οράματος με τον αφηγηματικό χρόνο: παρουσίαση γεγονότων που συνέβησαν στο παρελθόν, θα συμβούν στο μέλλον ή είναι σύγχρονα προς την ψυχική εμπειρία. (στ) Σκοπός του ψυχικού φαινομένου: αποκάλυψη της ιερότητας του αγίου, παροχή ηθικών συμβουλών, βοήθειας ή εντολών για επιθυμητές ενέργειες, επίπληξη, θεραπεία παθήσεων, προαναγγελία μελλοντικών γεγονότων, πειρασμός ή βασανισμός από δαίμονες. Χάρη σε αυτό το εκτενές και περίπλοκο τυπολογικό σύστημα, αποτυπώνεται με πληρότητα η μορφολογία και η λογοτεχνική συγκρότηση των ονείρων και οραμάτων στα μεσοβυζαντινά αγιολογικά κείμενα, και κατανοούνται η στοχοθεσία και η συγγραφική πρακτική των δημιουργών τους.