Η παρουσία και η σημασία του οφίτη στην Κρήτη της Εποχής του Χαλκού: ποιότητες, τρόποι εκμετάλλευσης, παραγόμενα προϊόντα

Abstract

The object of this study is the stone serpentinite and its presence in Bronze Age Crete. It is a local stone, with many outcrops on the island, more extensively in the central and western-central part of it. It is a transparent stone and its colours range from grey-green to deeply black-green. It is classified among the soft stones and its texture is soapy and sometimes dusty. It was used by the early inhabitants of the island for the manufacture of stone objects, mainly vases. Its study in the present doctoral thesis is conducted in three parts. The first part (Part A) includes the distribution of the archaeological finds made of serpentinite in a number of sites, listed by kind of site, more specifically habitation, cult and burial sites. Its presence is also studied in workshops and, generally, places of stone object processing and manufacturing. It is particularly examined whether they depended or not on sources of the stone, as well as some workshops that specialized in serpentinite. Next, the study concentrates on the presence of serpentinite on two find categories: tools and architectural members. The exports of serpentinite objects from Crete to the Aegean are also examined: where to, what kind of items are exported etc. In the second part (Part B), the survey focuses on the archaeological site of Zakros and the serpentinite items found there. The raw materials and products from the palace, the settlement and sites in the wider area of Zakros are presented in detail, as is their distribution there. The material is also studied by places of discovery, by macroscopically determined categories of the stone and, finally, on the basis of their typology. The third part (Part C) includes a petrographic study of thin sections of geological samples collected from areas on the island which were considered sources of the stone, and of archaeological objects of serpentinite from Zakros. The objectives of the petrographic study were to identify the type of stone of the objects selected after the macroscopic examination and, subsequently, the localization of possible geological sources of the Zakros material, based on the geological samples collected. In addition, there is an attempt to outline the possible networks of the stone as a raw material from its sources on the island to its final destinations. The first volume of the thesis is accompanied by a second volume, that includes illustrative material, tables and appendices, which supplement the text. Among these are the catalogue of the Zakros serpentinite objects, with detailed information on each find and the appendices of the descriptions of the thin sections (of the geological samples and the archaeological objects).

Αντικείμενο μελέτης της διατριβής αποτέλεσε ο λίθος οφίτης και η παρουσία του στην Κρήτη της Εποχής του Χαλκού. Είναι ντόπιος λίθος, με πηγές σε πολλά σημεία του νησιού, εντοπίζεται, όμως, σε μεγαλύτερη έκταση στα κεντρικά και κεντροδυτικά του. Είναι αδιαφανές πέτρωμα και, γενικά, παρουσιάζει γκριζοπράσινα έως βαθιά μαυροπράσινα χρώματα. Κατατάσσεται στους μαλακούς λίθους και η υφή του είναι σαπωνοειδής και κάποιες φορές σαν σκόνη. Χρησιμοποιήθηκε από νωρίς από τους κατοίκους του νησιού για κατασκευή λίθινων αντικειμένων, στο μεγαλύτερο ποσοστό τους αγγείων. Η μελέτη του στην προς εκπόνηση διατριβή έγινε σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος (Μέρος Α΄) περιλαμβάνει την κατανομή των αρχαιολογικών ευρημάτων από τον υπό εξέταση λίθο σε έναν αριθμό θέσεων παρατιθέμενων ανά είδος, συγκεκριμένα σε θέσεις κατοίκησης, χώρους λατρείας και χώρους ταφής. Μελετάται, επίσης, η παρουσία του σε εργαστήρια, ή γενικότερα χώρους, επεξεργασίας λίθου και κατασκευής λίθινων αντικειμένων. Ερευνάται, ιδιαιτέρως, η εξάρτησή τους ή μη από τις πηγές του λίθου, αλλά και οι περιπτώσεις εξειδίκευσης κάποιων εργαστηρίων στην επεξεργασία του οφίτη. Η μελέτη, στη συνέχεια, εστιάζει στην παρουσία του εν λόγω λίθου σε δύο κατηγορίες ευρημάτων, στα εργαλεία και στα αρχιτεκτονικά μέλη από οφίτη. Επιπλέον, διερευνάται το θέμα των εξαγωγών αντικειμένων από τον λίθο από την Κρήτη προς το Αιγαίο: τις περιοχές στις οποίες πηγαίνει, τα είδη των εξαγόμενων αντικειμένων κ.ά. Στο δεύτερο μέρος (Μέρος Β΄), η έρευνα επικεντρώνεται στην αρχαιολογική θέση της Ζάκρου και τα αντικείμενα από οφίτη που εντοπίστηκαν εκεί. Παρουσιάζονται αναλυτικά οι ανεπεξέργαστες ύλες και τα προϊόντα από την ανακτορική εγκατάσταση, τον οικισμό και θέσεις στην ευρύτερη περιοχή της Ζάκρου και εξετάζεται η κατανομή τους εκεί. Μελετάται, επίσης, το υλικό ανά χώρους εύρεσης, ανά μακροσκοπικά καθοριζόμενες κατηγορίες του λίθου και, τέλος, βάσει της τυπολογίας τους. Το τρίτο μέρος (Μέρος Γ΄) περιλαμβάνει μία πετρογραφική μελέτη λεπτών τομών γεωλογικών δειγμάτων από περιοχές στο νησί που θεωρήθηκαν πηγές του λίθου, καθώς και αρχαιολογικών αντικειμένων από οφίτη από τη Ζάκρο. Στόχοι της πετρογραφικής μελέτης ήταν η διαπίστωση του είδους του λίθου των αντικειμένων που επιλέχθηκαν μετά τη μακροσκοπική εξέταση και, στη συνέχεια, ο εντοπισμός πιθανών γεωλογικών προελεύσεων του υλικού της Ζάκρου, βάσει των γεωλογικών δειγμάτων που συλλέχθηκαν. Επιπλέον, γίνεται μία προσπάθεια σκιαγράφησης των πιθανών δικτύων διακίνησης του λίθου ως πρώτη ύλη από τις πηγές του στο νησί ως τους τελικούς του προορισμούς. Ο πρώτος τόμος της διατριβής συνοδεύεται από έναν δεύτερο τόμο, ο οποίος περιλαμβάνει εικονογραφικό υλικό, πίνακες και παραρτήματα, που συμπληρώνουν το κείμενο. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνεται ο κατάλογος αντικείμενων από οφίτη στη θέση της Ζάκρου, με αναλυτικές πληροφορίες για κάθε εύρημα, και τα παραρτήματα με τις περιγραφές των λεπτών τομών (των γεωλογικών δειγμάτων και των αρχαιολογικών αντικειμένων).