Το περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα (1945-1951)

Abstract

This Ph.D. thesis studies the connection of the literary magazine Liberal Letters (1945-1951) with the literary and intellectual field of its time through the monitoring of its engagement with literary, cultural and philosophical issues and its “dialogue” with the sociopolitical timeliness. The way in which the contents of the magazine reflect the aesthetic and ideological fermentation within the left-wing intellect of the first post-war period is examined, as well as the conflict between an ‘orthodox’ stand and dissidence in the field of literary criticism and literary theory and practice, its attitude towards new currents, and its effort, through constant (re)adjustments and keeping a controlled distance from dogma, to become a locus of diverse expression of current aesthetic trends and theories. The main question of this dissertation is which void Liberal Letters aspired to fill as an unofficial representative of the broader left-wing intellect in the postwar scene of literary and art magazines and whether a certain cultural proposition on the attempted Reconstruction by the leftist intelligentsia can be inferred through it. Following the presentation of the collaborators, the description of the publication and circulation circumstances and the recording of the reception of Liberal Letters from the intellectual world of its time, the focus of interest is on the basic issues that the magazine dealt with throughout its course, issues which emerged in the periodical press of the Interwar and Occupation years and constituted areas of debate with right-wing intelligentsia: the duty of the ‘living’ intellectual man, the signification of “spiritual freedom” and the Marxist perception of Art as a historical and social product. A focal point in this area is the discussion on the “Resistance Literature” which was received and promoted by Liberal Letters with the intention of determining a framework of terms for its artistic fulfillment. The study of the cultural ideology of the magazine and its relevant attempt to introduce a leftist literary and critical canon in view of the legacy of “resistance culture”, the style of “dynamic realism” and the promotion of the “people” to carrier of a superior social and political morality, is supported by the monitoring of certain fundamental issues which preoccupied the collaborators: the implementation of a “People’s Education Plan” focusing on the establishment of the demotic language, the ideological perception of folk tradition, the new denotation of greekness in Art and the “ethnic-folk” interpretation of the Greek Revolution under the scope of its historical parallel with the National Resistance 1941-1944. The dissertation concludes with the examination of the theoretical and applied critical review of Liberal Letters in connection with the Theatre and the Cinema, the exploration of the reasons that dictated specific choices in the publication of translated foreign literature, the presentation of the critical stance to the existentialism of J. P. Sartre and the (dialectic) personalism and the evaluation of the magazine’s systematic intervening language to the sociopolitical and intellectual life as a fundamental component of its identity.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή ερευνά τη σχέση του περιοδικού Ελεύθερα Γράμματα (1945-1951) με το λογοτεχνικό και διανοητικό πεδίο της εποχής του μέσα από την παρακολούθηση των λογοτεχνικών, καλλιτεχνικών και φιλοσοφικών θεμάτων που πραγματεύθηκε, των συζητήσεων στις οποίες εισήλθε και της «συνομιλίας» του με την κοινωνικο-πολιτική επικαιρότητα. Εξετάζονται ο τρόπος με τον οποίο η ύλη του περιοδικού αντανακλά τις αισθητικές και ιδεολογικές ζυμώσεις στους κόλπους της αριστερής διανόησης της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου, η διαπάλη «ορθόδοξης» θέσης και ετεροδοξίας στα πεδία του κριτικού λόγου και της λογοτεχνικής θεωρίας και πρακτικής, η στάση του περιοδικού απέναντι στις καλλιτεχνικές πρωτοπορίες και η αγωνιώδης προσπάθειά του, με συνεχείς (ανα)προσαρμογές και ελεγχόμενη απόσταση από το δόγμα, να αποτελέσει εστία πολυφωνικής έκφρασης των αισθητικών τάσεων και θεωριών της εποχής του. Το βασικό ερώτημα στο οποίο καλείται να απαντήσει η παρούσα διατριβή είναι ποιο κενό φιλοδοξούσαν να καλύψουν τα Ελεύθερα Γράμματα ως ανεπίσημη εκπροσώπηση της ευρύτερης αριστερής διανόησης στο μεταπολεμικό τοπίο των περιοδικών λόγου και τέχνης και αν συνάγεται μέσω του περιοδικού το περιεχόμενο μιας ορισμένης πολιτισμικής πρότασης της αριστερής διανόησης στη συζήτηση σχετικά με την επιχειρούμενη Ανασυγκρότηση. Έπειτα από τη χαρτογράφηση του τοπίου των συνεργατών, την περιγραφή των συνθηκών έκδοσης και κυκλοφορίας και την καταγραφή της υποδοχής των Ελεύθερων Γραμμάτων από τον πνευματικό κόσμο της εποχής, το ερευνητικό ενδιαφέρον επικεντρώνεται στα βασικά θέματα που απασχόλησαν το περιοδικό καθ’ όλη τη διάρκεια της εκδοτικής πορείας του, τα οποία είχαν την προϊστορία τους στον περιοδικό λογοτεχνικό Τύπο του Μεσοπολέμου και της Κατοχής και αποτέλεσαν βασικά πεδία αντιπαράθεσης με την αστική διανόηση: το χρέος του «ζωντανού» πνευματικού ανθρώπου, τη νοηματοδότηση της «πνευματικής ελευθερίας» και τη μαρξική αντίληψη για τον αντικειμενικό καθορισμό της Τέχνης από την υλικοϊστορική και κοινωνική συνθήκη. Ιδιαίτερη θέση στο πεδίο αυτό κατέχει η συζήτηση για τη «Λογοτεχνία της Αντίστασης», την οποία δεξιώθηκαν και προώθησαν τα Ελεύθερα Γράμματα με έκδηλο το ενδιαφέρον για τη διαμόρφωση των όρων της καλλιτεχνικής αρτίωσής της. Η διερεύνηση της πολιτισμικής ιδεολογίας του περιοδικού και του συναφούς εγχειρήματός του να εισηγηθεί έναν αριστερό λογοτεχνικό, γραμματολογικό και κριτικό κανόνα με γνώμονα την κληρονομιά της «αντιστασιακής κουλτούρας», την τεχνοτροπία του «δυναμικού ρεαλισμού» και την ανάδειξη του «λαού» σε φορέα μιας ανώτερης κοινωνικής και πολιτικής ηθικής, πλαισιώνεται από την παρακολούθηση ορισμένων κύριων θεμάτων που απασχόλησαν τους συνεργάτες: την εφαρμογή του «Σχεδίου μιας Λαϊκής Παιδείας» με πυρήνα την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας, την ιδεολογική πρόσληψη της λαϊκής παράδοσης, την ανασημασιοδότηση της ελληνικότητας στην Τέχνη και την «εθνικολαϊκή» ανάγνωση της Επανάστασης του 1821 υπό το πρίσμα του ιστορικού παραλληλισμού της με την Εθνική Αντίσταση 1941-1944. Η διατριβή ολοκληρώνεται με την εξέταση του θεωρητικού και εφαρμοσμένου κριτικού λόγου των Ελεύθερων Γραμμάτων αναφορικά με το Θέατρο και τον Κινηματογράφο, την εξέταση των λόγων που υπαγόρευσαν συγκεκριμένες επιλογές στη δημοσίευση μεταφρασμένης ξένης λογοτεχνίας, την παρουσίαση των κριτικών θέσεων για τον υπαρξισμό του J. P. Sartre και τον (διαλεκτικό) περσοναλισμό και την αποτίμηση του συστηματικού παρεμβατικού λόγου του περιοδικού στην κοινωνικο-πολιτική και πνευματική ζωή ως βασικού συστατικού στοιχείου της ταυτότητάς του.