Εικονογραφία της γυναικείας μορφής στην τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας: αυτοκράτειρες και αριστοκράτισσες του 4ου και 5ου αιώνα

Abstract

Ancient Romans, especially the most rich and powerful among them, always valued portraiture and self-representation. During Late Antiquity empresses and ladies belonging to aristocratic families loved to flaunt their fashionable hairstyles, ostentatious clothing and expensive jewellery. Empresses were depicted on frescoes, mosaics, statues and most importantly on coins in a way that impressed their image on their subjects. The ritual and social significance of the outstanding and lavish attire of the emperor and his wife became especially symbolic during the 4th and 5th centuries to the extent that these symbols soon superseded their personal characteristics. As such, the pictorial sources show that the empress’ formal court regalia were bequeathed to her successors in a way that advertised status and broadcasted the prosperity of the empire. Likewise, noble ladies were represented on monuments wearing the most expensive and fashionable attire, outstanding hairstyles and ornate jewellery, in a way characteristic of the Roman aristocracy. On the other hand, during this transitory period between the ebbing paganism and the emerging Christianity, the contemporary Fathers of the Church were loudly persistent on chastising wealthy women for their ways as well as their image. For this reason aristocratic women had to demonstrate their submissiveness and subordination through their religious activities as well as their looks. This becomes evident especially in funerary context where wives are often depicted beside their husbands in religious harmony. Also, in many funerary monuments, women are depicted alone, humbly praying for their salvation without showing off beauty, wealth, family values or high social rank. Thus it is important to underline that some noble women wished to be depicted free from social conventions or traditional ideas in a way that highlighted their true faith and devotion to God and not their traditional roles in marriage, childbearing and household demands.

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής είναι η εξέταση της εικονογραφίας των αυτοκρατειρών και των αριστοκρατισσών κατά την Ύστερη Αρχαιότητα και συγκεκριμένα κατά τον 4ο και 5ο αιώνα. Στο Α΄ Μέρος, «Οι γυναίκες της Ύστερης Αρχαιότητας μέσα από τις πηγές», εξετάζεται τη θέση της γυναίκας (δικαιώματα, υποχρεώσεις, κανόνες συμπεριφοράς, περιορισμούς), όπως αυτή ορίζεται στη νομοθεσία και διαφαίνεται μέσα από τα πατερικά κείμενα και άλλες γραπτές πηγές. Παρουσιάζονται οι νόμοι που καταδεικνύουν σαφώς την κοινωνική θέση των γυναικών, εξετάζεται η θέση των Πατέρων της Εκκλησίας, οι οποίοι περιέβαλλαν με ιδιαίτερη προσοχή τη γυναίκα, είτε ως παρθένο είτε ως σύζυγο είτε ως χήρα και γίνεται σύντομη αναφορά στις πληροφορίες που αντλούμε για τη ζωή των γυναικών της περιόδου από τις επιγραφές και τους παπύρους. Στο Β΄ Μέρος, «Οι αυτοκράτειρες του 4ου και 5ου αιώνα» εξετάζεται η σημασία που δίνεται στην αυτοκράτειρα ως επιλογή του αυτοκράτορα ευλογημένη από τον Θεό και ως καθοριστικό παράγοντα ερμηνείας των γεγονότων της εποχής. Παρουσιάζονται οι αυτοκράτειρες του 4ου και 5ου αιώνα, από την Πρίσκα έως και την Αριάδνη και γίνεται αναφορά στις ευεργεσίες και χορηγίες τους, αφού η φιλανθρωπία τους αποτέλεσε τόσο παράδειγμα προς μίμηση όσο και ακρογωνιαίος λίθος κατά την εγκαθίδρυση της νέας θρησκείας. Τέλος, αναλύονται τα μνημεία που απεικονίζουν αυτοκράτειρες, σε μια προσπάθεια να χρονολογηθούν, να ταυτιστούν με συγκεκριμένα ιστορικά πρόσωπα, βάσει των ιδιαίτερων διακοσμητικών στοιχείων (κοσμημάτων, ιερών αντικειμένων) και του συμβολισμού που αυτά φέρουν, και να διαφωτίσουν τις ιδιαίτερες συνθήκες ή σκοπιμότητες που υπέβαλαν την κατασκευή τους. Στο Μέρος Γ΄ «Οι γυναίκες της αριστοκρατίας» περιγράφεται εν συντομία ο ρόλος της αριστοκρατίας κατά τους κρίσιμους αυτούς αιώνες και η ευρεία απήχηση που είχαν συγκεκριμένες γυναίκες της αριστοκρατίας λόγω της φιλανθρωπίας και του ενάρετου βίου τους. Εν συνεχεία παρουσιάζονται τα μνημεία ταξινομημένα με βάση το υλικό και την εικονογραφία (γλυπτά πορτραίτα, ψηφιδωτά, έργα μικροτεχνίας, αργυρά αντικείμενα, ελεφαντοστά, ξυλόγλυπτα, γυάλινα αγγεία, μετάλλια, κοσμήματα). Επίσης, παρουσιάζονται τα ταφικά μνημεία (σαρκοφάγοι, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά), τα οποία έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί μαρτυρούν την επιρροή του Χριστιανισμού στην εικόνα της γυναίκας. Τέλος, στα συμπεράσματα γίνεται η σύνοψη και συνολική αποτίμηση της εργασίας. Εξετάζεται η ενδεχόμενη σκοπιμότητα της «κατασκευής» της εικόνας της αυτοκράτειρας (και συνακολούθως της γυναίκας της αριστοκρατίας) σε μια περίοδο εσωτερικών ταραχών και εξωτερικών πιέσεων για το ρωμαϊκό κράτος, όταν η εικόνα της αυτοκράτειρας γίνεται σύμβολο του πλούτου και της ευημερίας της αυτοκρατορίας, αλλά και σύμβολο χριστιανικής αρετής. Την ίδια εποχή, η αριστοκράτισσα «θυσιάζει» την πλούσια ενδυμασία της και, μιμούμενη την εικόνα των αγίων γυναικών και μαρτύρων, προβάλλει, αντί του πλούτου της, την ηθική και υλική υποστήριξή της προς την Εκκλησία.