Ο θάνατος στις Ιστορίες του Ηροδότου

Abstract

The aim of this dissertation is to explore the motif of death in the Histories, focusing on the specific vocabulary and literary techniques that Herodotus employs. As previous studies have shown, the Histories have a didactic tone and implicitly or explicitly refer to Herodotus’ contemporary events, mainly the rise of the Athenian hegemony, leading to the Peloponnesian War. The present thesis examines in particular how death contributes to the cautionary character of the work, as a constant reminder of mortality, of limits and moderation as opposed to hybris, and also as a universal value that brings out the sameness rather than the ‘otherness’ among different peoples, given their similar reactions and needs when faced with death. The first chapter examines the programmatic speech of Solon and the stories of Adrastus, Kandaules, Gyges and Arion, that set the tone for the death narratives in the rest of work. The second chapter examines death in relation to power, focusing on the murders that the monarchs/tyrants commit, due to their excessive power. Another major aspect of this theme is the way their own death is presented, usually as a just punishment for their violation of nomoi and for their crimes. Even more frequently, their death is foreshadowed through the constant advice and warnings they receive but choose to ignore. However, the monarchs’ constant rise and fall is sometimes presented in a less emphatic, formulaic manner; Herodotus’ appraisal of their reign often includes mentions of their narcissistic need to leave behind monuments to secure their posterity, as opposed to words or actions that actually remain unfading. The third chapter examines death in war narratives. The mass death of soldiers and civilian population is often described as a death in vain, far from the glorious death that some individuals achieve with their braveness in the crucial battles of the Persian Wars. Herodotus rarely elaborates on specific injuries and on the moment of death in battle. In the few instances that he does, he pays tribute to the epic heritage, in order to convey kleos. Solon’s urge to ‘look to the end’ can be traced in the war narratives as well, as Herodotus often uses prolepses to describe the way that prominent men die. Furthermore, death is examined in relation to freedom and despotism. Ideals are important to support a greater cause, however Herodotus also depicts the crimes committed in the name of freedom and democracy. Finally, the fourth chapter examines the death rituals in the ethnographic descriptions, the types of funerals as well as other rituals that include death and killing. Death is prominent even in the ending of the Histories: the murder of Artayctes and his son at the hands of the Athenians foreshadows the metamorphosis of Athens in a tyrant-city. This episode is linked with a flashback to Cyrus’ ironic admonition towards the Persians, that they should not lose their identity by conquering foreign lands —an advice they soon forget, proving how easily power corrupts nations and individuals alike.

H παρούσα μελέτη εξετάζει το πώς απεικονίζεται ο θάνατος στις Ιστορίες του Ηροδότου, με έμφαση στο λεξιλόγιο και στις αφηγηματικές τεχνικές που χρησιμοποιούνται σε συνάρτηση με το εν λόγω μοτίβο. Έχει αποδειχθεί πως το έργο έχει διδακτικό τόνο, κυρίως διότι αναφέρεται σε θέματα που ταλάνιζαν το σύγχρονο του Ηροδότου κοινό, όπως η αυξανόμενη δύναμη της Αθήνας, που οδήγησε στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Η συγκεκριμένη διατριβή στοχεύει στο να αναδείξει ειδικά τη συμβολή του θανάτου στον παραινετικό χαρακτήρα των Ιστοριών. Πρόκειται για ένα μοτίβο που διαπερνά όλο το έργο, υπενθυμίζοντας το εύθραυστο και το ευμετάβλητο της ανθρώπινης φύσης, την ανάγκη για τήρηση του μέτρου και την αποφυγή της ύβρεως, φέρνοντας παράλληλα στην επιφάνεια τις ομοιότητες παρά τη διαφορετικότητα ανάμεσα στους λαούς, καθώς παρουσιάζονται οι κοινές καταβολές και ανάγκες της ανθρωπότητας μπροστά στον θάνατο. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζονται κάποιες προγραμματικές για τον θάνατο αφηγήσεις, κυρίως ο λόγος του Σόλωνα προς τον Κροίσο, οι νουβέλες του Άδραστου, του Κανδαύλη και του Γύγη και το ανέκδοτο του Αρίονα. Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά τον θάνατο σε συνάρτηση με την εξουσία, εξετάζοντας αφενός τους φόνους που διαπράττουν οι μονάρχες/τύραννοι και αφετέρου το πώς παρουσιάζεται ο δικός τους θάνατος, κατά βάση ως μια δίκαιη τιμωρία. Το επερχόμενο τέλος τους συχνά προδιαγράφεται μέσω των προειδοποιήσεων που διαρκώς λαμβάνουν αλλά αγνοούν. Καθώς ο Ηρόδοτος κάνει μια αποτίμηση των εκάστοτε απερχόμενων μοναρχών, αναφέρεται κάποτε στη ναρκισσιστική τους ανάγκη να αφήσουν πίσω τους μνημειώδη έργα, ένα μοτίβο που χρησιμοποιείται σε αντίστιξη με όσους αφήνουν πίσω τους άυλη παρακαταθήκη. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζονται οι νεκροί στο πλαίσιο των πολεμικών συγκρούσεων. Οι θάνατοι στον πόλεμο είναι συχνά μαζικοί και ανώνυμοι, σε αντίθεση με λιγοστές επώνυμες αναφορές. Εκτενείς αναφορές σε τραυματισμούς και στη στιγμή του θανάτου στη μάχη σπανίζουν —όπου εντοπίζονται, όμως, συνήθως αποδίδεται επική χροιά στην αφήγηση. Επιπλέον, η προτροπή του Σόλωνα «να κοιτάζει κανείς προς το τέλος» εφαρμόζεται πλήρως και στις πολεμικές αφηγήσεις, καθώς ο Ηρόδοτος χρησιμοποιεί προλήψεις για να εξετάσει τον μελλοντικό θάνατο επιφανών ανδρών. Επιπρόσθετα, μια ακόμα παράμετρος που εξετάζεται είναι ο θάνατος σε σχέση με την ελευθερία και τον δεσποτισμό. Τα ιδεώδη είναι απαραίτητα για να υποστηρίξουν έναν δίκαιο αγώνα, ωστόσο καταγράφονται και όλα τα εγκλήματα που διαπράττονται στο όνομα της ελευθερίας και της ισονομίας. Το τέταρτο κεφάλαιο, τέλος, αφορά την τελετουργία του θανάτου, τους τύπους κηδείας που παρουσιάζονται στην εθνογραφία καθώς και άλλα φονικά έθιμα. Ο θάνατος κυριαρχεί ακόμα και στον επίλογο των Ιστοριών: η εκτέλεση του Αρταΰκτη και του γιου του στα χέρια των Αθηναίων υπαινίσσεται τη μεταστροφή της Αθήνας σε πόλη-τύραννο, ενώ το επεισόδιο αυτό συνδέεται με τον επίλογο του έργου, όπου ο Ηρόδοτος επαναφέρει μέσω μιας ανάληψης τη μορφή του Κύρου να νουθετεί τους Πέρσες να μην αλλοιώσουν την ταυτότητά τους κατακτώντας άλλα πιο εύφορα εδάφη —μια συμβουλή που ειρωνικά οι Πέρσες λησμονούν. Το τέλος των Ιστοριών, συνεπώς, επιβεβαιώνει τον διδακτικό χαρακτήρα του έργου, καθώς καταδεικνύει την ευκολία με την οποία μονάδες και λαοί υποκύπτουν στα θέλγητρα της δύναμης και της εξουσίας, ξεχνώντας ότι όλοι ανεξαιρέτως υπόκεινται στην άνοδο και στην πτώση.