Δραματουργία και ρητορεία στο μεσαιωνικό θρησκευτικό θέατρο: το παράδειγμα του Ludus passionis

Abstract

The aim of this dissertation is to underline the dramatic and rhetorical features of Ludus passionis, a 12th century liturgical drama, written in Latin and German language, composed in trochaic verse, and included in the Codex Buranus. This dissertation is a contribution to modern research which considers the use of Aristotelian Poetics as a de-construction instrument for the medieval Latin liturgical drama.The dissertation comprises four parts. The Introduction focuses on the content, the origin, the authorship and dating of Codex Buranus and Ludus passionis. It also traces the characteristics of ludus and its origin. The Main Part consists of a translation and an analysis of the dramatic and rhetorical features of Ludus passionis. It is underlined that mythos (μῦθος) for the Christian practice cannot be comprehended without dramatiza-tion. Also, whereas Aristotle puts the emphasis on plot, medieval liturgical drama de-picts human action in the face of divine will. It is indicated that the rubrics prescribe a number of determined loci, sedes, mansiones and it is stressed that action often occurs simultaneously among them, and that in several instances mute scenes serve as back-ground for the main dramatic action. The terms locus, scena, eventus, visus and perso-nae are also determined and analysed in Ludus passionis. It is stressed that the tech-niques of glossing, multiple acting areas, and simultaneous action are the principal stag-ing devices of Ludus passionis and that each of them carries out the re-orientation of church-drama toward a sence of spectacle. The notion of character (ἦθος), thought (διάνοια) and music (μέλος) are also examined. In Christus patiens, at the last part of this dissertation is attempted a recomposition of all the analysed elements: mythos, specta-cle, diction, character, thought and music. To sum up, by studying Ludus passionis, it becomes obvious that early Christian writers tend to reverse Aristotle’s hierarchy of elements, especially of spectacle (ὄψις) and diction (λέξις). In medieval liturgical drama the Aristotelian element spectacle (ὄψις) is redefined, as the stress is given on the implication of spectacle and staging. Most of the speeches in Ludus passionis are taken directly from the Vulgate. The most extensive amplifications is found in the two scenes in which the central personages are Mary Magdalen and Mary the Virgin, that may originally have been independent com-positions. In conclusion, Ludus passionis must be seen as universale.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή εκπονήθηκε στον Τομέα κλασικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Στόχος της είναι να διερευνήσει και να αναδείξει τα ιδιαίτερα δραματουργικά και ρητορικά χαρακτηριστικά του λατινικού μεσαιωνικού θρησκευτικού δρώμενου υπό τον τίτλο Ludus passionis, έργου του 12ου αιώνα, αγνώστου συγγραφέα. Η διατριβή διακρίνεται σε τέσσερα μέρη, στην Εισαγωγή, στο Κυρίως Μέρος, στο Επίμετρο και τέλος στα Συμπεράσματα, ενώ ακολουθεί και εκτενής Βιβλιογραφία. Στην Εισαγωγή διερευνάται το περιεχόμενο, η καταγωγή, η πατρότητα και η χρονολόγηση του Codex Buranus στον οποίο σώζεται το θρησκευτικό μεσαιωνικό δρώμενο Ludus passionis. Στη συνέχεια επισημαίνεται η σχέση του θρησκευτικού δρώμενου με τον tropus (τρόπος), το ιδιαίτερο αυτό κειμενικό είδος που χρησιμοποιεί στοιχειώδη αναπαράσταση, χωρίς ιδιαίτερες μιμητικές κινήσεις, και με τον οποίο συνδέεται γενετικά η ανάπτυξη του θρησκευτικού μεσαιωνικού δρώμενου. Αναλύεται διεξοδικά η εξελικτική πορεία από τις μικρές και αυτόνομες αναπαραστατικές σκηνές με θεματικό κέντρο το πάθος ως τα εκτενή δρώμενα πεπλεγμένου μύθου. Επιπλέον, γίνεται ιδιαίτερη μνεία στα αριστοτελικά κατὰ ποιὸν μέρη, τα οποία απηχούν το απώτερο υπόβαθρο της μεσαιωνικής Ποιητικῆς. Στο Κυρίως Μέρος πραγματοποιείται η μεταγραφή του λατινικού κειμένου από το μόνο χειρόγραφο που σώζεται σήμερα, προσφέρεται για πρώτη φορά ελληνική μετάφραση από το πρωτότυπο και καταρτίζεται ένας εκτενής apparatus Sanctae Scripturae και ο απολύτως απαραίτητος apparatus criticus. Στη συνέχεια επιχειρείται μία πρώτη απόπειρα δραματουργικής ερμηνείας και αναπαράστασης του Ludus passionis. Επιπλέον, τοποθετούνται αναπαραστατικά οι δομικές ενότητες του κειμένου στους αντίστοιχους οἴκους (mansiones) και σκηνὲς (scenae) και επισημαίνεται η συγγένεια των όρων αυτών με την αντίστοιχη, σύγχρονη για την εποχή μας, ορολογία, που αναφέρεται στις τεχνικές προδιαγραφές του θεάτρου. Εξετάζονται οι έννοιες locus, scena, eventus, visus και per-sonae, αναλύεται η σκηνογραφία, και αποτυπώνεται σχεδιαγραμματικά η δραματουργική πολυπλοκότητα που υποδεικνύει το κείμενο του Ludus passionis. Στην Ρητορεία, με την οποία ολοκληρώνεται το Κυρίως Μέρος της διατριβής, σκιαγραφείται το θεωρητικό υπόβαθρο που διέπει τα ρητορικά στοιχεία τα οποία ανιχνεύονται στο κείμενο του Ludus passionis και τα οποία έχουν ως στόχο την ἔλλογον πίστιν, τα επιχειρήματα που υπηρετούν την τέχνη της πρακτικά δυνατής επικράτησης μιας ενδεχόμενης αλήθειας, και αναλύεται η λέξις, το μέλος, το ἦθος και η διάνοια στο μεσαιωνικό θρησκευτικό δρώμενο Ludus passionis. Το Επίμετρο της διατριβής αποτελεί μία προσπάθεια ανασύνθεσης στα ελληνικά όλων των εννοούμενων στοιχείων (μουσική, ενδυμασία, σκηνικές οδηγίες) που φαίνεται ότι ήταν υπαρκτά, αλλά δεν έφτασαν ως τις μέρες μας παρά μόνο διάσπαρτα ως ενδείξεις. Με λίγα λόγια, το Επίμετρο πραγματώνει όλα τα εννοούμενα εκφωνήματα και τις πλήρεις σκηνοθετικές οδηγίες, δηλώνει τη μουσική και καταγράφει τις κινήσεις των ηθοποιών εντός του σκηνικού χώρου, δημιουργώντας ένα νεοελληνικό κείμενο που τιτλοφορείται ως Christus patiens (Χριστὸς πάσχων) και ενσωματώνει τη νεοελληνική μετάφραση του Ludus passionis σε μια προσπάθεια να ανασυνθέσει κατὰ τὸ εἰκὸς το πλήθος των εννοούμενων στοιχείων. Η όλη δράση του χωρίζεται σε τρεις πράξεις, που χωρίζονται με τη σειρά τους σε επιμέρους σκηνές και προστέθηκαν σκηνοθετικές οδηγίες. Τα Συμπεράσματα ολοκληρώνουν εποπτικά την έρευνα που πραγματοποιήθηκε κατά την ανάλυση και ανασύνθεση του Ludus passionis, και επισημαίνουν α) την Περιρρέουσα ατμόσφαιρα εντός της οποίας γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση κατά τον 11ο και τον 13ο αι. το μεσαιωνικό θρησκευτικό δρώμενο, β) το Δομικό ζήτημα του λατινικού κειμένου, γ) την αντίστροφη της αριστοτελικής Ποιητικῆς προτεραιότητα, υπό την έννοια ότι οι συγγραφείς του μεσαιωνικού δρώμενου αντιστρέφουν την ιεράρχηση των αριστοτελικών εννοιών λέξις και ὅψις και υποδεικνύουν την κυριαρχία του θεάματος έναντι του λογοτεχνήματος, και, τέλος, δ) την εναργέστερη πρόσληψη της χριστιανικής διδασκαλίας μέσω της επιτέλεσης, της δραματοποιημένης λατρείας-δρώμενου ως καθολικού σχήματος (uni-versale), υπό την έννοια ότι η θεατρική δημιουργία του άγνωστου συγγραφέα του Ludus passionis υπαγορεύτηκε από τους γενικούς νόμους που διέπουν ολιστικά κάθε παραστατική τέχνη.