Παραδοσιακή ιατρική και φαρμακογνωσία μέσα από ελληνικά χειρόγραφα ιατροσόφια (15ος-19ος αι.): δρόγες, παθήσεις, συνταγές

Abstract

The subject of this study is the therapeutic practice in Greece, in the areas where solid Greek populations resided, during the period of the Ottoman rule (15th-19th century), and consists a part, in accordance with interdisciplinarity, of the wider field of research that examines the history of medicine and pharmacy. The content of this particular subject is based on the thorough elaboration of the Greek medical manuscripts (Iatrosophia), a unique category of primary historical sources which, without a doubt, illuminate many aspects of medicine and pharmacy of that time but have remained, to a great extent, unused to this day. The PhD thesis is structured in three parts. The first one presents in detail the elements which compose the image of healing practices in Greece, during the Turkish occupation, laying emphasis on its individual aspects (eg religious, magical, scientific, etc.). The second part refers to the medical manuscripts and points out their main characteristics (eg dating, geographical dispersion, form, structure, etc.). It is the first time that such an extensive, thorough and documented study of this category of manuscripts is attempted in the Greek -but also in the international- bibliography. In the third part the interest is focused on the prescriptions contained in the medical texts and deliver, in vernacular, valuable information especially on ethnopharmacology. Based on a representative sample of manuscripts from different periods (from the 16th to the 19th century) and different geographical origins, more than 300 plant species from over 85 different botanical families are identified, which were used as raw materials for the preparation of various medicines, and more than 150 different pharmaceutical aims are recorded, associated with these herbal drugs as recommended for treating a wide range of ailments and symptoms. Also, the various pharmaceutical forms and the way of administration of the medicines are commented while the study is completed with the comparative consideration of the post-Byzantine and modern prescriptions of these manuscripts both among themselves and in relation to the ancient and medieval medical sources. In any case, the conclusions that emerge are extremely interesting and demonstrate the medical and pharmaceutical activity of that period which, to a great extent, shows timeless unity and unbroken continuity in the context of a long Greek medical tradition as it is reflected in the corresponding written sources that have survived.

Η μελέτη αυτή έχει ως θέμα τη θεραπευτική στον ελλαδικό χώρο, στις περιοχές όπου απαντούσαν συμπαγείς ελληνικοί πληθυσμοί, κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας (15ος-19ος αιώνας), και εντάσσεται, με γνώμονα τη διεπιστημονικότητα, στο ευρύτερο ερευνητικό πεδίο που εξετάζει την ιστορία της ιατρικής και της φαρμακευτικής. Η πραγμάτευση του συγκεκριμένου θέματος εδράζεται στη διεξοδική επεξεργασία των ελληνικών ιατροσοφικών χειρογράφων (Ιατροσοφίων), μιας μοναδικής κατηγορίας πρωτογενών ιστορικών πηγών που, χωρίς αμφιβολία, φωτίζουν πολλές πτυχές της ιατρικής και της φαρμακευτικής εκείνης της εποχής αλλά έχουν παραμείνει, σε μεγάλο βαθμό, μέχρι σήμερα, αναξιοποίητες. Η διδακτορική διατριβή διαρθρώνεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο παρουσιάζονται αναλυτικά τα στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα της θεραπευτικής στον ελλαδικό χώρο, την περίοδο της Τουρκοκρατίας, με έμφαση στις επιμέρους πτυχές της (π.χ. θρησκευτική, μαγική, επιστημονική κ.λπ.). Στο δεύτερο μέρος γίνεται λόγος για τα ιατροσοφικά χειρόγραφα και επισημαίνονται τα κύρια χαρακτηριστικά τους (π.χ. χρονολόγηση, γεωγραφική διασπορά, μορφή, δομή κ.λπ.). Είναι η πρώτη φορά που επιχειρείται στην ελληνική -αλλά και στη διεθνή- βιβλιογραφία μια τόσο εκτενής, εμπεριστατωμένη και τεκμηριωμένη μελέτη για τη συγκεκριμένη κατηγορία χειρογράφων. Στο τρίτο μέρος το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στις φαρμακευτικές συνταγές που εμπεριέχονται στα ιατροσοφικά κείμενα και παραδίδουν, σε δημώδη γλώσσα, πολύτιμες πληροφορίες ιδίως για την εθνοφαρμακολογία. Με βάση ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα από χειρόγραφα διαφορετικής εποχής (από τον 16ο μέχρι και τον 19ο αιώνα) και διαφορετικής γεωγραφικής προέλευσης, εντοπίζονται πάνω από 300 φυτικά είδη περισσοτέρων από 85 διαφορετικών βοτανικών οικογενειών, τα οποία χρησιμοποιούνταν ως πρώτες ύλες για την παρασκευή ποικίλων φαρμάκων, και καταγράφονται περισσότεροι από 150 διαφορετικοί φαρμακευτικοί στόχοι με τους οποίους συσχετίζονται οι εν λόγω φυτικές δρόγες ως συνιστώμενες για την αντιμετώπιση ενός ευρύτατου φάσματος παθήσεων και συμπτωμάτων. Επίσης, σχολιάζονται οι ποικίλες φαρμακοτεχνικές μορφές και ο τρόπος χορήγησης των φαρμάκων ενώ η εργασία ολοκληρώνεται με τη συγκριτική θεώρηση των μεταβυζαντινών και νεότερων ιατροσοφικών συνταγών τόσο αναμεταξύ τους όσο και σε σχέση με τις αρχαίες και μεσαιωνικές ιατρικές πηγές. Σε κάθε περίπτωση, τα συμπεράσματα που προκύπτουν έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον και καταδεικνύουν την ιατρική και τη φαρμακευτική δραστηριότητα εκείνης της περιόδου που, σε μεγάλο βαθμό, εμφανίζει διαχρονική ενότητα και αδιάσπαστη συνέχεια στο πλαίσιο μιας μακραίωνης ελληνικής ιατρικής παράδοσης όπως αυτή αποτυπώνεται στις αντίστοιχες γραπτές πηγές που έχουν διασωθεί.