Η ύβρις στη ζωγραφική του 16ου και 17ου αιώνα: οι απεικονίσεις του μύθου της πτώσης του Ικάρου

Abstract

The myth of the Fall of Icarus was a popular theme during the 16th & 17th centuries. This dissertation studies whether the narrative elements of the Fall of Icarus are related to the rise of its popularity and this is because the concept of hubris is central to the myth. The aim of the dissertation is to investigate whether the prevailing social conditions were included in each artwork, in order to allow symbolic interpretation in the light of hubris and to categorize the surviving works, according to their common characteristics, if they exist. The first part of the dissertation studies the ancient sources that refer to the Fall of Icarus, the earlier iconographic tradition of the myth and the social, political, religious and artistic context of the time. The second part is divided into three parts, examining the Emblems, the artworks located in Italy and those created by artists from the rest of Europe. The Fall of Icarus was very popular in the 16th and 17th centuries in the northern provinces of Italy and Flanders, especially in the commercial port of Antwerp. The main difference in the reception of the myth and therefore in the way its messages were perceived, is found in the essential difference between patron and buyer. The works that we studied and created through patronage are included in mythological decorations, in these cases the Fall of Icarus reinforce a message the patron wishes to convey from the overall view of the iconographic ensemble. These works highlight Icarus as the main protagonist who is easily identified. Conversely, when the myth is depicted on portable paintings, where destined for the free art market no hubristic references are present. It is characteristic, that in those cases, Daedalus and Icarus are in the background of the compositions. In these artworks, the interpretation of the works as hubristic or not is left to the respective buyer.

Το μυθολογικό επεισόδιο με την Πτώση του Ικάρου παρουσιάζει σημαντική πύκνωση κατά τη διάρκεια του 16ου και 17ου αιώνα. Στη διατριβή μελετάται εάν τα αφηγηματικά στοιχεία του επεισοδίου της Πτώσης του Ικάρου σχετίζονται με την άνοδο της δημοτικότητάς του και εάν αυτό συμβαίνει επειδή εμπεριέχεται στον μύθο η έννοια της ύβρεως. Στόχος είναι να διερευνηθεί, εάν σε κάθε έργο ξεχωριστά εμπίπτουν οι υπάρχουσες κοινωνικές συνθήκες, ώστε να του αποδίδεται συμβολική ερμηνεία υπό το πρίσμα της ύβρεως και να κατηγοριοποιηθούν τα σωζόμενα έργα, σύμφωνα με τα κοινά τους χαρακτηριστικά, εφόσον αυτά υπάρχουν. Στο πρώτο μέρος της διατριβής μελετώνται οι αρχαίες πηγές που αναφέρονται στην Πτώση του Ικάρου, η πρότερη εικονογραφική παράδοση του μυθολογικού επεισοδίου και το κοινωνικό, πολιτικό, θρησκευτικό και εικαστικό πλαίσιο της εποχής. Το δεύτερο μέρος διακρίνεται σε τρία μέρη, όπου εξετάζονται τα Εμβλήματα, τα έργα που εντοπίζονται στην Ιταλία και τα έργα που έχουν φιλοτεχνηθεί από καλλιτέχνες με καταγωγή από την υπόλοιπη Ευρώπη. Συμπερασματικά, το επεισόδιο με την Πτώση του Ικάρου πράγματι είχε μεγάλη απήχηση κατά τη διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα στις βόρειες επαρχίες της Ιταλίας και στη Φλάνδρα, ειδικότερα στο εμπορικό λιμάνι της Αμβέρσας. Η βασική διαφορά όσον αφορά στην πρόσληψη του μύθου και επομένως στο τρόπο που τα μηνύματά του γίνονταν αντιληπτά εντοπίζεται στην ουσιαστική διαφορά παραγγελιοδότη και αγοραστή. Τα έργα που μελετήσαμε και είχαν φιλοτεχνηθεί σε καθεστώς πατρωνίας εντάσσονται σε εικονογραφικά σύνολα, σε αυτές τις περιπτώσεις η Πτώση του Ικάρου αποδίδεται συνεπικουρικά για να ενισχύσει ένα μήνυμα που ο παραγγελιοδότης επιθυμεί να μεταδώσει από τη συνολική θέαση του εικονογραφικού συνόλου. Τα έργα αυτά αναδεικνύουν τον Ίκαρο ως τον βασικό πρωταγωνιστή ο οποίος εντοπίζεται με ευκολία, καθώς στην πλειονότητα των περιπτώσεων βρίσκεται στο πρώτο επίπεδο των έργων. Αντίθετα, τις φορές που το μυθολογικό επεισόδιο απεικονίζεται σε φορητούς πίνακες οι οποίοι θα διοχετεύονταν στην ελεύθερη εικαστική αγορά δεν διακρίνονται υβριστικές αναφορές. Είναι χαρακτηριστικό, άλλωστε, ότι σε εκείνες τις περιπτώσεις ο Δαίδαλος και ο Ίκαρος παραγκωνίζονται στο βάθος των συνθέσεων. Σε αυτά τα έργα η ερμηνευτική απόδοση των έργων ως υβριστικά ή όχι επαφίεται στον εκάστοτε αγοραστή.