Αρχαίοι αναλημματικοί τοίχοι: συμβολή στη μελέτη της αρχαίας οικοδομικής

Abstract

The dissertation is a study of ancient retaining walls as a contribution to ancient building art. It focuses on the ancient Greek world. The timeframe is broad, spanning the Neolithic Age to the reign of Emperor Hadrian, because the research investigated issues of continuity or discontinuity over time and of links between various examples at sites proximate to or distant from one another. Due to the scope of the subject, the research concentrated on specific representative or generally notable cases, in order to explore possible affinities, basic characteristics and principles. Some works stand out because of their size, others because of their rare or innovative form. Also taken into account were constructions which, as the analysis showed, have a retaining function even though this is not visible at first glance, such as fortifications and foundations. The collection of specific cases does not constitute an exhaustive corpus of related constructions but, rather, the strong underpinning for the historical and technical study of these works. The architectural drawing was the basic medium of documentation of the retaining structures and the interpretative presentation of their development. The Neolithic retaining wall establishes the characteristics that remain stable through time in the dry-stone walls that abound all over rural Greece. The Mycenaean period was, without doubt, a heyday for retaining structures. The unprecedented and widespread application of them appreciably widens the gamut of monuments that fall within the framework of the study. The Archaic period is marked by the reappearance of monumental architecture, for the first time in mainland Greece after the Mycenaean period. At the same time, thanks to advances in metalworking, hard stone was transformed into an easily modelled tool of expression, as is evident in particular in the large retaining structure of Delphi, a project of nodal importance for subsequent developments. After the Persian Wars, Athens is protagonist not only on the political stage of Greece but also in implementing grandiose building programmes. Prerequisite for the extensive building programmes on the Rock of the Acropolis was the raising of retaining structures of large area and great height. The dissemination of Hellenistic modes of architectural expression on a supra-local scale –in much the same way as the Greek ‘koine’ language was diffused, resulted on the one hand in the gigantification of the interventions in the natural landscape and on the other in the application of innovations. Notable in the Roman period is the introduction of new ways of construction that would gradually oust the ancient Greek gravity retaining wall.

Αντικείμενο της διατριβής είναι η μελέτη των αρχαίων αναλημματικών τοίχων ως συμβολή στην αρχαία Οικοδομική. Η μελέτη έχει ως επίκεντρο ενδιαφέροντος τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Το χρονικό πλαίσιο είναι ευρύ, από τα νεολιθικά παραδείγματα έως την εποχή του Αδριανού, γιατί σκοπός της έρευνας ήταν να διαπιστωθούν θέματα συνέχειας ή ασυνέχειας στον χρόνο ή διασύνδεσης διαφόρων παραδειγμάτων που βρίσκονται σε κοντινές ή απομακρυσμένες μεταξύ τους θέσεις. Λόγω της ευρύτητας του θέματος, η έρευνα επικεντρώθηκε σε συγκεκριμένες αντιπροσωπευτικές ή εν γένει αξιόλογες περιπτώσεις έργων, προκειμένου να διερευνηθούν ενδεχόμενες μεταξύ τους συνάφειες, βασικά χαρακτηριστικά και αρχές. Κάποια έργα ξεχωρίζουν για το μέγεθός τους, κάποια άλλα για τη σπάνια ή καινοτόμα μορφή τους. Η έρευνα εστίασε και σε κατασκευές που, όπως έδειξε η ανάλυση, έχουν αναλημματικό χαρακτήρα, αν και όχι απόλυτα φανερό με την πρώτη ματιά, όπως οι οχυρώσεις και οι θεμελιώσεις. Η συλλογή συγκεκριμένων περιπτώσεων δεν φιλοδοξεί να αποτελέσει εξαντλητικό κατάλογο (corpus) των σχετικών κατασκευών. Αποτελεί, όμως, το ισχυρό υπόβαθρο για την ιστορική και τεχνική μελέτη αυτών των έργων. Κατά την έρευνα το αρχιτεκτονικό σχέδιο αποτέλεσε το βασικό μέσο τεκμηρίωσης των αναλημματικών τοίχων και ερμηνευτικής παράστασης της εξέλιξής τους. Αρχικά, ο νεολιθικός αναλημματικός τοίχος θεμελιώνει τα χαρακτηριστικά που παραμένουν διαχρονικά σταθερά στις αγροτικές ξερολιθιές που βρίσκονται παντού στον ελληνικό χώρο. Στη συνέχεια, η μυκηναϊκή περίοδος αποτελεί αναμφισβήτητα περίοδο ακμής των αναλημμάτων. Η πρωτοφανής εφαρμογή των αναλημμάτων σε πλείστες εφαρμογές (οδικά έργα, φράγματα, οχυρώσεις, ταφική αρχιτεκτονική, θεμέλια ανακτόρων) διευρύνει σε μεγάλο βαθμό τις δυνατότητες παρουσίασης μνημείων που εντάσσονται στο θέμα της έρευνας. Την αρχαϊκή περίοδο επανεμφανίζεται για πρώτη φορά στην ηπειρωτική Ελλάδα μετά τα μυκηναϊκά χρόνια η μνημειακή αρχιτεκτονική, που υπηρετεί κυρίως τον προστάτη θεό της πόλεως-κράτους ή των πανελλήνιων ιερών. Ταυτόχρονα, χάρη στις εξελίξεις στη μεταλλοτεχνία ο σκληρός λίθος μετατρέπεται σε εύπλαστο εργαλείο έκφρασης, κάτι το οποίο εκφράζεται ιδιαίτερα στο μεγάλο ανάλημμα των Δελφών, έργο κομβικής σημασίας για τις μεταγενέστερες εξελίξεις. Μετά τους Περσικούς πολέμους η Αθήνα πρωταγωνιστεί πλέον τόσο στην πολιτική σκηνή της Ελλάδος όσο και στην υλοποίηση μεγαλεπήβολων οικοδομικών προγραμμάτων με προϋπόθεση την ανέγερση μεγάλων σε έκταση και σε ύψος αναλημμάτων. Την ελληνιστική περίοδο η διάδοση των ελληνικών τρόπων αρχιτεκτονικής έκφρασης σε υπερτοπική κλίμακα, με τον τρόπο που διαδόθηκε η κοινή ελληνική γλώσσα, και κυρίως η επένδυση του πλούτου της Ανατολής όχι μόνο για τους βασιλείς ή για τους θεούς, όπως συνέβαινε παλαιότερα, αλλά και για τους πολίτες μέσω της ίδρυσης των βασικών ελληνικών συστατικών της πόλεως (θέατρο, βουλευτήριο, γυμνάσιο) είχαν ως αποτέλεσμα αφενός τη γιγάντωση των παρεμβάσεων στο φυσικό περιβάλλον και αφετέρου την εφαρμογή καινοτομιών. Τη ρωμαϊκή εποχή παρατηρείται η εισαγωγή νέων τρόπων δομής που σταδιακά θα εκτοπίσουν τον αρχαίο ελληνικό αναλημματικό τοίχο βαρύτητας.