Φαντασιακή θεώρηση της κατοίκησης μέσα από τη χωρική και κοινωνική δομή της ελληνικής αστικής εξέλιξης: το Πανόραμα Θεσσαλονίκης

Abstract

The subject of the thesis is the imaginary formation of dwelling in the contemporary Greek city, looking particularly at sites within the urban periphery. Panorama, in Thessaloniki, comprising mostly free-standing single family homes, is chosen as a case study (1950-2000), since, owing to its transformation from a refugee settlement to one of the most desirable residential areas in Thessaloniki, Panorama acts as a pole of attraction for the collective imaginary. The methodological approach adopted to study these houses is that of reading their architectural drawings as texts which contain elements of human relationships and expectations in a symbolic manner.In order to study the notion of the imaginary formation – the moment of the embodiment of the imaginary as real- the thesis turns to the interpretation of the tropes with which the imaginary is articulated with and manifested through the symbolic by introducing a second system of representations: the filmic representations of the home, as a privileged site of intersection for visual and oral discourse. Two representational systems are thus selected:- the houses of the urban periphery in Panorama, considered as texts through their architectural drawings, and- the houses of the urban periphery in Greek films, as constructions of a signifying practice that uses elements of the real as symbols and reproduces them in the imaginary. The aim of the study is to trace the spatial and visual transformations of dwelling in the Greek urban phenomenon, as they are expressed in the tropes through which the single- family home is constituted spatially (the architectural representations) and socially/ ideologically (the filmic representations). An interim question thus posed is the extent to which one body of representations may be used to understand another, and what the tool that meditates between the two could be. A process of consecutive transformations for each body is suggested, so that articulations of space and actions may be brought forth as signifiers; a dynamic tool to study and understand the threads that weave together the spaces of the everyday. Two spaces emerge as ‘keys’ that untangle the syntactic relationships in the urban periphery house: the living room and the garden. These two spaces form a binary within which the main and the secondary relationships within the house unfold. Their divergence is the locus of the qualities and tensions of dwelling: inside and outside, man-made and natural, protection and disclosure, control and surprise, containment and freedom, stability and variation, stasis and movement, collective and personal, center and margin, formality and ease. The living room, the functional center of the house, is the space that controls movement, defines behaviors and assigns identities. The garden, a space of multiplicity and variance, is articulated as the other of interior space, offering alternate routes, allowing aberrations and carrying difference; it juxtaposes the indeterminacy of imagination to the internal order of the house.

Αντικείμενο μελέτης της διατριβής είναι η φαντασιακή συγκρότηση της κατοίκησης στη σύγχρονη ελληνική πόλη και ειδικότερα σε τόπους της αστικής περιφέρειας. Πεδίο έρευνας είναι ο οικισμός του Πανοράματος Θεσσαλονίκης (1950-2000), αποτελούμενος ως επί το πλείστον από πανταχόθεν ελεύθερες μονοκατοικίες. Το Πανόραμα, χάριν της μεταμόρφωσής του από προσφυγικό οικισμό σε έναν από τους ελκυστικότερους τόπους κατοικίας στη Θεσσαλονίκη, συνιστά πόλο έλξης των συλλογικών φαντασιακών συγκροτήσεων. Η διατριβή μελετά τις κατοικίες του οικισμού μέσα από μια μεθοδολογική προσέγγιση ανάγνωσης των αρχιτεκτονικών τους σχεδίων ως κειμένων που αναφέρονται στα στοιχεία της φύσης των ανθρώπινων σχέσεων και προσδοκιών με συμβολικό τρόπο. Προκειμένου να μελετηθεί η έννοια της φαντασιακής συγκρότησης της κατοίκησης -το στάδιο ενσάρκωσης του φαντασιακού σε πραγματικό- η διατριβή κατευθύνεται στην ερμηνεία των τρόπων με τους οποίους το φαντασιακό αρθρώνεται και εκδηλώνεται μέσω του συμβολικού εισάγοντας ένα δεύτερο σύστημα αναπαραστάσεων: τις κινηματογραφικές αναπαραστάσεις της κατοικίας, έναν προνομιακό τόπο συνάντησης του οπτικού με τον προφορικό λόγο. Έτσι, επιλέγονται δύο συστήματα αναπαράστασης:- των κατοικιών της αστικής περιφέρειας του Πανοράματος, όπως αναπαρίστανται ως κείμενα μέσω των αρχιτεκτονικών τους σχεδίων. - των κατοικιών της αστικής περιφέρειας του ελληνικού κινηματογράφου ως κατασκευών μιας σημαίνουσας πρακτικής που συμβολοποιεί στοιχεία του πραγματικού και τα αναπαράγει στο φαντασιακό. Στόχος της μελέτης είναι η ανίχνευση και η περιγραφή των μετασχηματισμών του χώρου, της εικόνας και των προσδοκιών για την κατοίκηση στο ελληνικό αστικό φαινόμενο, όπως αυτά εκφράζονται στους τρόπους με τους οποίους δομείται χωρικά (μέσω των αρχιτεκτονικών αναπαραστάσεων) και κοινωνικά/ ιδεολογικά (μέσω των κινηματογραφικών αναπαραστάσεων) η αυτόνομη μονοκατοικία. Έμμεσα, τίθεται το εξής ερώτημα: σε ποιο βαθμό μπορεί να χρησιμοποιηθεί ένα σώμα αναπαραστάσεων για να κατανοηθεί ένα άλλο, και ποιο θα μπορούσε να είναι το εργαλείο διαμεσολάβησης μεταξύ των δύο; Η διατριβή προτείνει μια διαδικασία διαδοχικών μετασχηματισμών κάθε συνόλου, με στόχο την ανάδειξη των σημαινουσών αρθρώσεων ως ενός δυναμικού εργαλείου διερεύνησης και κατανόησης των νημάτων που πλέκουν τους χώρους της καθημερινότητας. Δύο χώροι αναδεικνύονται ως ‘κλειδιά’ για την κατανόηση των συντακτικών σχέσεων της κατοικίας στην αστική περιφέρεια: το σαλόνι και ο κήπος. Αυτοί οι δύο χώροι σχηματίζουν ένα δίπολο εντός του οποίου πλέκονται οι βασικές και οι δευτερεύουσες σχέσεις μέσα στην κατοικία. Στην αντίθεσή τους εντοπίζονται οι ποιότητες και εντάσεις της κατοίκησης: το μέσα και το έξω, το ανθρωπογενές και το φυσικό, η προστασία και η έκθεση, το ελεγχόμενο και το απρόσμενο, ο περιορισμός και η ελευθερία, το σταθερό και το μεταβλητό, η στάση και η κίνηση, το συλλογικό και το προσωπικό, το κέντρο και το περιθώριο, το τυπικό και το άτυπο. Το σαλόνι , το λειτουργικό κέντρο της κατοικίας, είναι αυτό που ελέγχει κινήσεις, ορίζει συμπεριφορές και αποδίδει ταυτότητες. Ο κήπος, ένας χώρος πολλαπλότητας και εναλλαγής,αρθρώνεται ως το άλλο του εσωτερικού χώρου, καθώς προσφέρει εναλλακτικές κινήσεις, επιτρέπει συμπεριφορές και φέρει ετερότητες, αντιπαραθέτοντας την απροσδιοριστία της φαντασίας στην εσωτερική τάξη της κατοικίας.