Λειτουργικός λόγος και μετοχή: συστηματική αναμέτρηση με την θεολογική πρόταση των νέων εκκλησιαστικών ακολουθιών υπό ανωνύμου τινός

Abstract

Quite a lot of discussion has taken place in the Greek Orthodox world concerning liturgical renewal and liturgical reform: this discussion usually focuses on the issue of language and the question whether liturgy, hymns and services, which are currently in Koine and medieval Greek, should be “translated” into the contemporary vernacular form of the language.In this thesis, I examine a phenomenon related to these developments, but at the same time completely different from them: I will examine a case study of liturgical originality, i.e. of the proposition of new, original texts for the services of the Orthodox Church, and not merely of the translation and appropriation of liturgical texts currently in use or of arguments to that end. As such, these texts form a truly unique contribution to the liturgical debate.From 2007 to 2012, four such texts have been anonymously published by the Athenian theological publishing house Domos, proposing to the Church a new wedding ceremony, a new baptismal service, a new funeral service and a new divine liturgy. These form an, I assume, now complete group of texts, and comprise the ‘New Ecclesiastical Service of the Mystery of Marriage, composed and offered to the Church by a certain unnamed married man‘ (2007), the ‘New Ecclesiastical Service for those who have fallen asleep, composed and offered to the Church by a certain one unnamed of those who have been left behind’ (2008), the ‘New Ecclesiastical Service of the Mystery of Baptism, composed and offered to the Church by a certain one unnamed of those who have been baptised’ (2012) and ‘The Ecclesial Eucharist in Need of Contemporary Rewriting’ (2012). Apart from examining these, the thesis attributes the authorship of the proposed new services to Christos Yannaras.

Ἀντικείμενο αὐτῆς τῆς μονογραφίας εἶναι οἱ τέσσερις νέες ἐκκλησιαστικὲς ἀκολουθίες, συντεθεῖσες ὑπὸ ἀνωνύμου τινός, οἱ ὁποῖες ἐτέθησαν σὲ ἐκδοτικὴ κυκλοφορία ἐντὸς τῆς δεκαπενταετίας 1997–2012 ἀπὸ τὶς ἀθηναϊκὲς ἐκδόσεις Δόμος. Τὰ τέσσερα θεολογικὰ αὐτὰ κείμενα, οἱ τέσσερις αὐτὲς προτεινόμενες νέες ἀκολουθίες, πραγματεύονται τὸ μυστήριο τοῦ γάμου, τῆς βαπτίσεως, τῆς Εὐχαριστίας, καθὼς καὶ τὴν νεκρώσιμο ἀκολουθία ἀντιστοίχως. Σὲ χρονολογικὴ σειρὰ δημοσιεύσεως, πρόκειται γιὰ τὴν Νέα Ἐκκλησιαστικὴ Ἀκολουθία τοῦ Μυστηρίου τοῦ Γάμου. Συντεθεῖσα καὶ προτεινομένη τῇ Ἐκκλησίᾳ ὑπὸ ἀνωνύμου τινὸς ἐγγάμου (Ἀθήνα: Δόμος, 1997), τὴν Νέα Ἐκκλησιαστικὴ Ἀκολουθία εἰς Κεκοιμημένους. Συντεθεῖσα καὶ προτεινομένη τῇ Ἐκκλησίᾳ ὑπὸ ἀνωνύμου τινὸς τῶν περιλειπομένων (Ἀθήνα: Δόμος, 2008), τὴν Νέα Ἐκκλησιαστικὴ Ἀκολουθία τοῦ Μυστηρίου τοῦ Βαπτίσματος. Συντεθεῖσα καὶ προτεινομένη τῇ Ἐκκλησίᾳ ὑπὸ ἀνωνύμου τινὸς τῶν βεβαπτισμένων (Ἀθήνα: Δόμος, 2012), καὶ τὴν κατὰ τὸ ἴδιο ἔτος ἐκδοθεῖσα ἀκολουθία Ἡ ἐκκλησιαστικὴ Εὐχαριστία ὡς αἰτούμενο ἐπικαιρικῆς μεταγραφῆς. Ὑπὸ ἀνωνύμου τινὸς τῶν αἰτουμένων. Παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι πρόκειται γιὰ ἀνώνυμες συγγραφὲς καὶ γιὰ ἀκολουθίες ποὺ ἁπλῶς προτείνονται στὴν Ἐκκλησία καὶ σὲ καμμιὰ περίπτωση δὲν ἔχουν υἱοθετηθεῖ ὡς λειτουργικὰ κείμενα, ἡ ἐνασχόληση μὲ αὐτὲς ἔχει ἤδη ξεπεράσει τὰ σύνορα τῆς χώρας, καθὼς οἱ δύο χρονολογικὰ πρῶτες ἐξ αὐτῶν ἔχουν ἤδη—ἐλάχιστα χρόνια μετὰ τὴν πρώτη κυκλοφορία τους— μεταφρασθεῖ καὶ ἐκδοθεῖ στὴν ἀγγλικὴ γλῶσσα ἀπὸ σημαίνοντα ἀκαδημαϊκὸ καθηγητὴ Πατρολογίας, ἐνῷ καὶ στὴν Ἑλλάδα ἔχει ξεκινήσει ἡ δημόσια ἐνασχόληση μὲ τὴν πρόταση ποὺ κομίζουν, μὲ τὴν δημοσίευσή τους νὰ χαρακτηρίζεται ἀκόμη καὶ «μνημειῶδες βῆμα ἱστορικῆς σημασίας». Ὡς ἐκ τούτου, οἱ νέες ἀκολουθίες ἀποτελοῦν ἀντικείμενο τῆς ἐδῶ ἀκαδημαϊκῆς μελέτης ὄχι μόνον λόγῳ τοῦ ἐνδεχομένου ἐγγενοῦς θεολογικοῦ ἐνδιαφέροντός τους, ἀλλὰ καὶ τοῦ ἤδη σὲ αὐτὸ τὸ χρονικὰ πολὺ πρώιμο στάδιο ὑπαρκτοῦ, μὰ ἐκ τῶν πραγμάτων περιορισμένου, ἀντικτύπου τους στὴν Ἑλλάδα μὰ καὶ ἐκτὸς τῶν συνόρων της.Ἡ ἐδῶ μελέτη μας συνιστᾶ μιὰ συστηματικὴ ἀναμέτρηση μὲ τὴν θεολογικὴ πρόταση τῶν νέων ἀκολουθιῶν. Σὲ αὐτὸ περιλαμβάνονται ἐρωτήματα στὰ ὁποία ὀφείλουμε νὰ ἐπιχειρήσουμε ἀπάντηση, ὅπως:(i)Ὡς τί ἐκδίδονται αὐτὰ τὰ ἀνώνυμα κείμενα; Ἐκδίδονται ὡς θεολογικὰ δοκίμια σχετικὰ μὲ τὴ λειτουργικὴ ἀναγέννηση καὶ τὴ λειτουργικὴ ἐν γένει ἢ μὲ τὴν ἀξίωση τῆς ὀψέποτε τέλεσής τους; Καί, στὴν δεύτερη περίπτωση, ἐκδίδονται πρὸς ἐνδεχόμενη τέλεση παράλληλα μὲ τὶς ὑπάρχουσες ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας, ἢ—ὅπερ καὶ θὰ ἦταν μιὰ ἀκραία τοποθέτηση—πρὸς ὑποκατάστασή τους;(ii)Σὲ τί συνίσταται ἡ καινοτομία αὐτῶν τῶν ἀκολουθιῶν, πέραν τοῦ ἴδιου τοῦ γεγονότος ὅτι προτείνονται «ἀπὸ τὰ κάτω» νέες ἀκολουθίες στὴν Ἐκκλησία διὰ τῆς δημοσιεύσεώς τους; Σὲ τί διαφέρουν ἀπὸ τὶς ἐν ἐνεργείᾳ ἀκολουθίες τῆς ἐκκλησιαστικῆς τάξης; (iii)Ποιά λογικὴ καὶ ποιοί λόγοι ἀπορρέουν ἀπὸ τὸ κείμενο ὑπαγορεύοντας τὴ δημοσίευσή του;(iv)Πῶς ἀξιολογεῖται ἀπὸ τὸν ἐδῶ μελετητὴ ἡ καινοτομία αὐτῶν τῶν ἀκολουθιῶν, καθὼς καὶ ἡ λογικὴ τῆς δημόσιας καίτοι ἀνωνύμου πρότασής τους στὴν Ἐκκλησία; Σὲ τί συνίσταται ἡ θεολογικὴ πρόταση ποὺ κομίζουν αὐτὲς οἱ προτεινόμενες ἀκολουθίες;(v)Πέραν τῆς θεολογικῆς πρότασης τῶν ἀκολουθιῶν ὡς ἀκολουθιῶν, ποιά θεολογία τοῦ γάμου, τῆς βαπτίσεως, τῆς Εὐχαριστίας, τῆς κοιμήσεως τοῦ πιστοῦ συναντοῦμε σὲ αὐτὰ τὰ κείμενα;(vi)Ποιός εἶναι ὁ ἀνώνυμος συγγραφέας τους καὶ πῶς θὰ μποροῦσε αὐτὸ νὰ τεκμαρθεῖ; Γιατί ἐπελέγη ἡ ἀνώνυμη δημοσίευση αὐτῶν τῶν θεολογικῶν κειμένων;(vii)(Ἀφ’ ἧς στιγμῆς ἰχνηλατηθεῖ ἡ ταυτότητα τοῦ ἀνωνύμου συγγραφέα τῶν νέων ἀκολουθιῶν): Ποιά εἶναι ἡ φύση τῆς γενικότερής του πνευματικῆς καὶ θεολογικῆς παραγωγῆς; Ποιές συνάφειες ἐντοπίζονται ἀνάμεσα σὲ αὐτὴν καὶ στὶς νέες ἀκολουθίες; Ἡ μελέτη τῆς σκέψης τοῦ ἀνωνύμου συγγραφέα τῶν νέων ἀκολουθιῶν ὅπως αὐτὴ ἀποτυπώνεται στὸ ἐπώνυμο ἔργο του θὰ ἀποτελέσει καίριο καὶ σημαντικὸ σκέλος αὐτῆς τῆς μονογραφίας, οὕτως ὥστε νὰ καταστεῖ ἐφικτὴ ἡ ἀποκωδικοποίηση τῆς λογικῆς καὶ τῆς πρότασης τῶν νέων ἀκολουθιῶν.(viii)Ἐὰν ὑποθέσουμε πὼς αὐτὲς οἱ ἀκολουθίες δημοσιεύονται μὲ τὴν πρόθεση νὰ τελεσθοῦν ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία, κατὰ πόσον θὰ ἦταν αὐτὸ ἐφικτὸ ἢ πιθανό; Ποιά ἱστορικὰ προηγούμενα ὑφίστανται, ἀφ’ ἑνὸς γιὰ τὴν ὕπαρξη παραλλήλων ἐν ἐνεργείᾳ ἀκολουθιῶν γιὰ τὸ ἴδιο μυστήριο στὴν Ἐκκλησία καὶ ἀφ’ ἑτέρου γιὰ τὴν εἰσαγωγὴ μιᾶς ἀκολουθίας στὸν κανόνα τῶν ἐν ἐνεργείᾳ καὶ τελουμένων ἀκολουθιῶν τῆς Ἐκκλησίας;(ix)Τί θέση λαμβάνουν αὐτὰ τὰ θεολογικὰ κείμενα στὸν ἀεὶ γιγνόμενο διάλογο γιὰ τὴν λειτουργικὴ ἀναγέννηση καὶ τὴ λειτουργικὴ γλῶσσα;Τὰ παραπάνω ἐρωτήματα περιγράφουν καὶ ὁριοθετοῦν τὴν ἔρευνά μας, τοὺς ἄξονες στοὺς ὁποίους θὰ κινηθοῦμε καὶ τὰ σχεδιάσματα ἀπαντήσεων τὰ ὀποία θὰ ἐπιχειρήσουμε. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἡ ἐδῶ μελέτη ἀξιώνει πρωτότυπη συμβολὴ στὴν συστηματικὴ μελέτη σύγχρονων θεολογικῶν ρευμάτων, δηλαδὴ τοῦ θεολογικοῦ λόγου ποὺ ἀρθρώνεται, δημοσιεύεται καὶ κατατίθεται στὴν κρίση τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ σύγχρονου θεολογικοῦ προβληματισμοῦ στὴν ἐποχὴ καὶ περιοχή μας.