Ever-moving repose: the notion of time in Μaximus the confessor’s philosophy through the perspective of a relational ontology

Abstract

This thesis is an exposition of Maximus the Confessor’s (580-662 AD) understanding of temporality. Maximus the Confessor’s theology constitutes a philosophical ‘system’, a philosophical Weltanschauung with a particularly unique ontology. Primarily to this philosophical vision owes Maximus the recognition that he has achieved in recent decades as one of the greatest ‘Byzantine’ thinkers. (Furthermore, he has been widely acknowledged as a Church Father that unites East and West.) There is neither a systematic treatment on the subject of time by Maximus nor an articulated ‘theory of time’ in his works. However, scattered remarks on time can be traced in his writings; remarks that point to a unique and distinct understanding of temporality’s nature. In attempting to reconstruct this Maximian theory of time, we are primarily relying on two sources: (a) The Aristotelian philosophy of motion and time that Maximus used as the basis in order to accomplish a radical innovation thereof, and (b) contemporary readings of Maximus, mostly by Christos Yannaras (and John Zizioulas), as well as contemporary philosophical systems that were developed implicitly on an Maximian background. With the latter, we are referring to Christos Yannaras’ critical and relational ontology, which will serve as a hermeneutic tool and a contemporary perspective in our approach of Maximus the Confessor’s Gedankenwelt. After examining Maximus’ life and works, we provide an overview of the secondary literature concerning Maximian scholarship and ‘Byzantine’ philosophy. Following an overview of the ecclesial Weltanschauung in which Maximus operates and writes (and, in particular, of the apophatic nature of this tradition of thought), we introduce the reader to Maximus’ ontology and to the importance of the created/uncreated distinction in it, as well as to elements of his philosophical anthropology. Subsequently, we use Christos Yannaras’ critical and relational ontology as a potent tool provided by a contemporary ‘Maximian commentator’ in order to understand and explicate Maximus the Confessor’s philosophy and we then proceed to Maximus’ doctrine of the λόγοι of beings, i.e. of ontology as a dialogical reciprocity. Ensuing an introduction to the Aristotelian theory of motion and time, we proceed to unfold Maximus’ radical innovation thereof, Maximus’ own theory of motion as returning motion and to his understanding of time (χρόνος) as a spatiotemporal continuum. Our conclusion is that Maximus acknowledges three distinct modes of temporality, i.e. time (χρόνος), the Aeon (αἰὼν) and the radical transformation of temporality and motion in the ever-moving repose (στάσις ἀεικίνητος). With these three distinct modes of temporality, a unique Maximian theory of time can be reconstructed. In this theory, time is not merely measuring ontological motion, but it rather measures a relationship, the consummation of which effects the transformation of time into a dimensionless present devoid of temporal, spatial and generally ontological distance – thereby manifesting a perfect communion-in-otherness.

Στη διατριβή εξετάζεται η θεωρία για τη χρονικότητα και την οντολογική της σημασία, όπως αυτή μπορεί να ανασυντεθεί από το περιεχόμενο των έργων του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού (7ος αιώνας μ.Χ.). Ως μεθοδολογικό βοήθημα και ως ερμηνευτική προσέγγιση αξιοποιείται η απόπειρα του Χρήστου Γιανναρά για την δημιουργία μιας κριτικής και σχεσιακής οντολογίας, βασισμένης σε μια ριζική επικαιροποίηση κατηγοριών της βυζαντινής φιλοσοφίας, με κυρίως πηγή το έργο του Χρ. Γιανναρά «Προτάσεις Κριτικής Οντολογίας». Η υπόθεση εργασίας της διατριβής είναι πως ο Μάξιμος Ομολογητής συνθέτει μια νέα φιλοσοφική θεώρηση των μεταφυσικών κατηγοριών της κινήσεως και του χρόνου, βασιζόμενος στην αριστοτελική περί κινήσεως και χρόνου θεώρηση. Η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι από τα έργα του Μαξίμου προκύπτει μια τριμερής θεωρία για τη χρονικότητα, με αξιώσεις πρωτοτυπίας στην ιστορία της φιλοσοφίας και συγκεκριμένα των οντολογικών θεωρήσεων του χρόνου. Ο Μάξιμος δομεί τις προτάσεις του μεθοδικά πάνω στο αριστοτελικό πρωτότυπο, επεκτείνοντάς το σε μια τριμερή θεώρηση με αξιώσεις φιλοσοφικής πρωτοτυπίας. Διακρίνει μεταξύ της απλής χρονικότητας των αισθητών, του χρόνου, μιας δεύτερης μορφής χρονικότητας η οποία συνίσταται στον χρόνο άνευ κινήσεως, τον αιώνα (που δεν ταυτίζεται με την αιωνιότητα), και στην αεικίνητο στάση, δηλαδή στην χρονικότητα αποδεσμευμένη από τις αναγκαιότητες της κτιστότητας, σύμφωνα πάντοτε με τις κατηγορίες της οντολογικής και κοσμολογικής θεώρησης του Μαξίμου. Στον Αριστοτέλη, ο χρόνος μετράει την κίνηση, συνιστά μέτρηση της κινήσεως—ορισμό που επαναλαμβάνει και ο Ομολογητής. Όμως, για τον Μάξιμο η κίνηση σημαίνει πολύ περισσότερα από την μηχανιστική θεώρησή της: μιλά για ερωτική κίνηση μεταξύ κτιστών και Κτίστου, για επιστρεπτική κίνηση των κτιστών στο Άκτιστο, για κίνηση κατά φύση που καταφάσκει στο κάλεσμα του Θεού και για κίνηση παρά φύση που το αρνείται, επιλέγοντας την άσχετη ατομικότητα, την φθορά και τον θάνατο. Η κίνηση όμως είναι κατ' αρχήν συνάρτηση της αποστάσεως-διαστάσεως-διαστήματος, την οποία αίρει η πληρότητα της κοινωνίας των ετεροτήτων. Ή η οποία μεγεθύνεται με την άρνηση της κοινωνίας. Αυτήν την κατάφαση ή άρνηση, αυτήν την κίνηση, αυτήν την σχέση (είτε μεταξύ των κτιστών είτε μεταξύ κτιστών και Κτίστου) μετράει η χρονικότητα, πραγματωμένη είτε ως χρόνος, είτε ως αιών, είτε ως η αδιάστατη στάσις αεικίνητος της θεώσεως. Για τον Μάξιμο Ομολογητή, ο χρόνος μετράει την σχέση.