Ο ναός του Αγίου Ανδρέα στις Τρεις Εκκλησίες στα Περλεγγιάνικα Κυθήρων και η μνημειακή ζωγραφική του 13ου αιώνα στα Κύθηρα

Abstract

The church of Hagios Andreas at “Treis Ekklesies” in Perlengianika, Kythera and the monumental painting of 13th century in Kythera This iconographic and stylistic study of the painted decoration of the church of Hagios Andreas at Perlengianika, Kythera, i.e. the north church of a complex of two churches and an undetermined intermediate building, was undertaken in order (a) to ascertain the style of the wall-paintings, (b) to determine their iconographic and stylistic prototypes and parallels, (c) to describe the art workshops that created them, and, lastly, (d) to outline the environment which led its founder to its establishment. Another goal was to ascertain the wall-paintings’ position within the artistic activity of Kythera in the 13th century and in particular, their relationship to the other twenty-four churches of the same era, so as to determine in as substantiated as possible manner the broader artistic and social environment especially in the years 1275-1308, which witnessed the return of Kythera to Byzantine suzerainty. To accomplish these aspirations, the iconographic program and the iconographic themes of every church were studied assiduously, resulting in the identification of discernible characteristics into groups of stylistically similar wall-paintings that were detected in many churches. This identification, together with the distinct characteristics of the iconography and the few founders and donors inscriptions, led to the classification, into phases rather than layers, without this necessarily indicating a chronological differentiation but rather the work of artists with different training.Bearing in mind, on the one hand, the iconographic and stylistic characteristics of each phase, fourty-seven in a total of twenty-five churches, and, on the other, comparing them to churches with the same characteristics, two main groups emerged: (a) those which were decorated in an expressive-linear style and (b) those which follow the reminiscences of the decorative and the monumental artistic trends of the Late-Comnenian tradition in a regional rendering, which simultaneously combines archaic elements of Middle-Byzantine art together with the innovative artistic elements produced in the metropolitan centres of the Byzantine empire. The wall-painting decoration of Hagios Andreas at Perlengianika, Kythera, completing in three phases, was executed according to the second group of stylistic manner during the last quarter of the 13th and the beginning of the 14th century. Its iconographic program, enriched with iconographic details seldom encountered or totally absent on the island, is affiliated with circles of Constantinopolitan orientation. These circles are detected in the town of Monemvasia, a powerful centre of the time, which collaborated with Michael VIII Palaeologos and his son Andronikos II in their attempt to revival the empire. The founder (s) of the church of Hagios Andreas at Perlengianika was most probably an official, perhaps from Kythera but active outside the island, who was an ardent supporter of the Byzantine emperor’s policies. He is comparable to Ioannikios, the founder in 1275 of Hagios Georgios in neighbouring Dourianika, to which it is related stylistically and chronologically in its second phase of wall painting and which contains in its founder’s inscription the names of the bishop of Monemvasia Gregorios and of the emperor (now lost).

Ο ναός του Αγίου Ανδρέα στις «Τρεις Εκκλησίες» στα Περλεγγιάνικα Κυθήρων και η μνημειακή ζωγραφική του 13ου αιώνα στα ΚύθηραΗ εικονογραφική και τεχνοτροπική μελέτη του τοιχογραφικού διακόσμου του Αγίου Ανδρέα στα Περλεγγιάνικα Κυθήρων, βόρειου ναού ενός συγκροτήματος δύο ναών και ενός ενδιάμεσου κτίσματος, αδιευκρίνιστου χαρακτήρα, είχε στόχο τον καθορισμό (α) του χαρακτήρα των τοιχογραφιών, (β) τον εντοπισμό των εικονογραφικών και τεχνοτροπικών προτύπων και παραλλήλων τους, (γ) την περιγραφή του καλλιτεχνικού εργαστηρίου που τις φιλοτέχνησε και τέλος (δ) τη σκιαγράφηση του κτητορικού περίγυρου ίδρυσής του. Συγχρόνως, στόχος ήταν η ένταξή τους στην κυθηραϊκή αγιογραφική δραστηριότητα του 13ου αιώνα και ειδικότερα η σχέση τους με τους υπόλοιπους 24 ναούς της ίδιας εποχής, προκειμένου να διαμορφωθεί με όσο το δυνατόν τεκμηριωμένο τρόπο το ευρύτερο καλλιτεχνικό και κτητορικό περιβάλλον κυρίως κατά τα χρόνια 1275-1308 περίοδος επαναφοράς των Κυθήρων στη βυζαντινή επικυριαρχία. Για την επίτευξη των στόχων μελετήθηκαν με ιδιαίτερη σχολαστικότητα οι τοιχογραφίες κάθε ναού με αποτέλεσμα την αναγνώριση διακριτών χαρακτηριστικών σε ομάδες παρεμφερών τεχνοτροπικά τοιχογραφιών, που διατηρούνταν, σε διαφορετική έκταση, συγχρόνως σε αρκετούς ναούς. Η διαπίστωση αυτή, με την επικουρία των εικονογραφικών ιδιαιτεροτήτων και των κτητορικών και αφιερωτικών επιγραφών, οδήγησε στην ταξινόμηση των τοιχογραφιών, όταν δεν ήταν σαφή επάλληλα στρώματα, ανά φάσεις, χωρίς αυτό απαραίτητα να υποδηλώνει πάντα κάποια χρονολογική διαφοροποίηση, αλλά έργο ζωγράφων διαφορετικής παιδείας. Λαμβάνοντας υπόψη αφενός τα εικονογραφικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά της κάθε φάσης, 47 σε σύνολο 25 ναών, και αφετέρου συνδυάζοντάς τα με ναούς που παρουσιάζουν τα ίδια χαρακτηριστικά διαμορφώθηκαν δύο κύριες ομάδες, δηλ. (α) οι ναοί που έχουν ζωγραφισθεί σύμφωνα με το εκφραστικό-γραμμικό ιδίωμα και (β) οι ναοί που η τεχνοτροπία τους ακολουθεί τις απηχήσεις της διακοσμητικής και της μνημειακής τάσης της υστεροκομνήνειας παράδοσης σε μια περιφερειακή απόδοση που συγκεράζει αρχαϊκά στοιχεία από τη μεσοβυζαντινή τέχνη σε συνδυασμό με νεωτερικά στοιχεία μιας τέχνης που συντελείται στα μητροπολιτικά κέντρα της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Στην ομάδα με τις υστεροκομνήνειες επιβιώσεις εντάσσεται η τοιχογραφική κόσμηση του Αγίου Ανδρέα στα Περλεγγιάνικα, η οποία έγινε σε τρεις φάσεις κατά το τελευταίο τέταρτο του 13ου και τις αρχές του 14ου αιώνα. Το εικονογραφικό του πρόγραμμα που εμπλουτίζεται με θέματα που δεν απαντούν συχνά ή καθόλου στο νησί, συνδέεται με κύκλους που έχουν κωνσταντινουπολίτικο προσανατολισμό και αυτοί δεν μπορούν να εντοπισθούν παρά στην πόλη της Μονεμβασίας, μεγάλης δύναμης της εποχής και συνεργάτιδος του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου και του γιου του Ανδρόνικου Β΄ στην προσπάθειά τους για την αναβίωση της αυτοκρατορίας. Ο κτήτορας των Περλεγγιάνικων πρέπει να ήταν κάποιος αξιωματούχος, ενδεχόμενα Κυθήριος, που δραστηριοποιείτο εκτός Κυθήρων, ο οποίος ήταν ένθερμος υποστηρικτής της πολιτικής του βυζαντινού αυτοκράτορα, ανάλογα όπως ήταν και ο κτήτορας Ιωαννίκιος στον πλησιόχωρό του Άγιο Γεώργιο στα Ντουριάνικα, με τον οποίο συνδέεται τεχνοτροπικά και χρονολογικά, ως προς τη δεύτερη φάση τοιχογράφησης, και στην κτητορική επιγραφή του οποίου δηλώνεται ο μητροπολίτης Μονεμβασίας Γρηγόριος και ο ἂναξ Ρώμης το 1275.