Φυσικά και μεταφυσικά αίτια στο έργο του Πολύβιου του Μεγαλοπολίτου

Abstract

Polybius’ work is crucial for the study of the ancient world. My research focuses on the role of metaphysical causes in the course of history. In the introductory chapter I attempt to present his views on philosophy and history. Next, I try to reconstruct his real and catholic history, which is ecumenical and beyond any irrational explanation. Polybius established his narrative on causes like the automaton and tyche, suggesting to the people ways to predict and overcome their influence. Moreover, I scrutinize his mixed polity as a key factor for the flourishing of states and empires

Η αναλυτική μελέτη και η επιστημονική εξέταση του παρόντος θέματος μου έδωσε την ευκαιρία να γνωρίσω τη σπουδαιότητα της ιστορικής συγγραφής του έργου του Μεγαλοπολίτου ιστορικού που επιγράφεται «Ιστορίαι». Εκείνο που με εντυπωσίασε και με προδιέθεσε ευνοϊκά απέναντι στο έργο του Πολυβίου δεν ήταν μόνο το γεγονός της κριτικής ανάλυσης των πραγματικών αιτιών των ιστορικών γεγονότων. Ήταν ακόμη κατά κύριο λόγο η φιλοσοφικό-ιστορική θεώρηση του οικουμενικού για την εποχή του ιστορικού γίγνεσθαι με επίκεντρο την κοσμοκράτειρα Ρώμη. Εστία έτσι της ιστορίας του κόσμου καθίσταται, για τον εξόριστο από το 167 π.Χ. ιστορικό, η Ρώμη. Ο Πολύβιος εμπνέεται από το πολίτευμά της και συγκεκριμένα από την ανάδειξή της μέσα σε διάστημα περίπου πενήντα ετών σε αυτοκρατορικό κέντρο του κόσμου (220π.Χ.-168π.Χ). Η Ρώμη γίνεται η έδρα παρατηρήσεως και κοσμοϊστορικών κρίσεων και αξιολογήσεων του ιστορικού μας. Στο πρώτο μέρος του παρόντος πονήματος κρίθηκε αναγκαίο να αναφερθούμε στη ζωή, στο περιβάλλον και στο συγγραφικό έργο του Πολυβίου. Το έργο του «Ιστορίαι» αναφέρεται στα έτη 264π.Χ. – 146 π.Χ. Στο διάστημα από την αρχή έως την ολοκλήρωσή του έγιναν πολλές προσθήκες και αναθεωρήσεις. Μέσα από τη συγκεκριμένη ζωή και δράση αφυπνίσθηκε ως ιστορικός και πολιτικός αναλυτής, ο θεμελιωτής της οικουμενικής ιστορίας της εποχής του. Κυρίως το ενδιαφέρον μας επικεντρώθηκε στις φιλοσοφικές και θρησκευτικές ιδέες του, στο βαθμό ή στο μέτρο που αυτές αποτελούν το υπόβαθρο των φιλοσοφικο-ιστορικών του θεωρήσεων. Οι ιστορικές του αναλύσεις είναι γεμάτες από γνήσιο φιλοσοφικό και ιστορικό – οικουμενικό πνεύμα. Αυτό έχει ως συνέπεια την καθολική θεώρηση του ιστορικού γίγνεσθαι υπό την προοπτική της κοσμοϊστορικής πραγματικότητας. Στο δεύτερο μέρος έγινε αναφορά στο νέο είδος της ιστορίας που εγκαινιάζει μέσω της συγγραφής του ο Πολύβιος, την «πραγματική», «καθολική», «αποδεικτική» και «συγκριτική» ιστορία. Το έργο του Πολυβίου είναι μια «οικουμενική» ιστορία. Πρόκειται για ένα έργο με μεγάλη έκταση χρονολογικά αλλά και γεωγραφικά. Με την «καθολική ιστορία» ο Πολύβιος πετυχαίνει την ιστορική σύνθεση. Η ιστορία γίνεται έτσι ενιαία, παγκόσμια. Αποδεικνύει ο ίδιος ο Πολύβιος πώς πραγματικά έχουν συμβεί τα γεγονότα γι’ αυτό και την ιστορία του την ονομάζει «αποδεικτική ιστορία». Στο έργο του συμπεριλαμβάνονται και οι προσωπικές του εμπειρίες και οι διπλωματικές του αποστολές καθώς και οι επιστημονικές και γεωγραφικές αποστολές και τα συμπεράσματα με μια σειρά από πολιτικά πρόσωπα, όπως ο Σκιπίων, ο Φιλοποίμην, ο Λυκόρτας, ο Περσεύς, ο Αιμίλιος Παύλος, ο Κάτων. Η πραγματική ιστορία εκθέτει τους πραγματικούς λόγους και συντελεί στην κατανόηση των επιμέρους γεγονότων. Η πραγματική ιστορία καθίσταται με αυτό τον τρόπο ιστορία «αποδεικτική». Ο Πολύβιος είναι ο θεμελιωτής της πραγματικής ιστοριογραφίας που προϋποθέτει και εγκολπώνει την πολιτική πείρα. Δεν αφηγείται απλά τα γεγονότα αλλά εμβαθύνει στις αιτίες των γεγονότων και ερμηνεύει τα αποτελέσματά τους. Δεν περιλαμβάνει μύθους αλλά είναι οικουμενική ιστορία και αφορά στο σύνολο του τότε γνωστού κόσμου σε αντίθεση με τις ιστορίες τοπικού χαρακτήρα που αποτελούσαν την πλειοψηφία στην εποχή του. Εκτός από τις πραγματικές αιτίες υπάρχουν και οι μεταφυσικές αιτίες όπως η «τύχη» και το «αυτόματο» όπου γίνεται διεξοδική ανάλυση στα κεφάλαια που ακολουθούνΣτο τρίτο και τέταρτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τις έννοιες της «τύχης» και του «αυτομάτου», που φαίνεται να ακυρώνουν τις πραγματικές αιτίες των ιστορικών γεγονότων, όπως τις αντιλαμβάνεται ορθολογικά ο «πραγματικός» και «αποδεικτικός» στις αναλύσεις του αρχαίος ιστορικός της Μεγαλοπόλεως. Η αξιοσημείωτη έννοια της «τύχης» και του «αυτομάτου» μοιάζει να ματαιώνει την εγγενή στα πράγματα κατεύθυνση, δηλαδή την πραγματική ροή της ιστορίας και να αντιστρέφει ανορθόλογα τη νομοτέλεια της κανονικής ή προβλεπόμενης φοράς των γεγονότων: πραγματικές ιστορικές αιτίες, στις οποίες επιμένει σταθερά ο Πολύβιος, αλλά και μια περίεργη παρουσία και δράση μιας αοράτου μεταφυσικής ή μη αγνώστου αρχής που άλλοτε ονομάζεται τύχη και άλλοτε αυτόματον. Υπό την έννοια αυτή εκλαμβάνεται το μεταφυσικό αίτιο, δηλαδή το παράλογο, το αστάθμητο, το εξωλογικό, το οποίο ακυρώνει τις πραγματικές αιτίες. Ο Πολύβιος αναγνωρίζει την Τύχη ως μια εξωανθρώπινη δύναμη, η οποία επεμβαίνει στην ιστορία της ανθρωπότητας και την διαμορφώνει ανάλογα. Άλλοτε εμφανίζεται η Τύχη ως μια έννοια που κυβερνά τον κόσμο, άλλοτε ως εξωλογική που τον χώρο της η λογική ιστοριογραφία τον περιορίζει. Οι χαρακτηρισμοί αυτοί σαφώς υποδηλώνουν τη μεταφυσικότητα του όρου Τύχη. Κατόπιν, στο πέμπτο κεφάλαιο, εξετάζεται ο ρόλος του πολιτεύματος στην κοσμοϊστορική μεγαλουργία της Ρώμης. Το βασικό ερώτημα εδώ είναι σε τι συνίσταται η λεγόμενη «μεικτότης» του ρωμαϊκού πολιτεύματος που συντηρεί αποφασιστικά και ευεργετικά για τις κοσμοκρατορικές βλέψεις των Ρωμαίων την τέλεια συνταγματική σταθερότητα της πολιτείας. Παρομοίως υπάρχει προβληματισμός όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο η σταθερότητα αυτή συμβιβάζεται με την περί «ανακυκλώσεως» των πολιτευμάτων θεωρία του Πολυβίου. Σε κάθε όμως περίπτωση η μορφή του πολιτεύματος συνιστά σημαντική αιτία για την εξήγηση της ρωμαϊκής κυριαρχίας.Στο τελευταίο κεφάλαιο αναπτύσσεται, ως φυσική συνέπεια των παραπάνω ιστορικών αιτιών, ο ρόλος της ηγετικής προσωπικότητας αλλά και της μάζας μέσα στην ιστορία καθώς και το πρόβλημα της ιστορικής αμεροληψίας του Πολυβίου. Ο Επίλογος καταγίνεται επιλεκτικά με τις ποικίλες επιρροές που άσκησε το ιστορικό έργο του Πολυβίου κατά τους μετέπειτα χρόνους. Η μέθοδος εργασίας που ακολουθήθηκε, θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ιστορική, ερμηνευτική και κριτική.Σε κάθε περίπτωση, το κείμενο του Πολυβίου αποτέλεσε τη σταθερή βάση πάνω στην οποία δοκιμάσθηκε και η βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε.