Οικονομία και κοινωνική οργάνωση στην Παλική της Κεφαλονιάς (τέλη 16ου - μέσα 17ου αιώνα)

Abstract

This Thesis is based primarily on unpublished notarial sources and its objective is to explore the economic and social organization in Paliki, a broad region in Kefalonia, from the late 16th century until the beginning of the Cretan War (1645).Following the outline of the history of the Ionian islands, from the Byzantine period until the union with the Greek State (1863), and after distinguishing between the terms Venetian Rule and Graeco-Venetian East, we set the case of Kefalonia, - and consequently of Paliki- in the multifaceted Greco Venetian East. We then report on the literature and present the sources and relevant methodological issues.By studying the literature vis-a vis available notarial sources we find that in the beginning we can discern relative stability in the residential complex and predominance, both quantitatively and qualitatively, of the indigenous population in relation to settlers as well as a population increase in Paliki. After investigating the conditions that led to the establishment of Lixouri (a central settlement-port in Paliki) during the early 16th century, we emphasize the semi-urban character of this settlement.Following our investigation into contemporary social networks and facets of material culture, we idendify emerging networks which are based on family/kin or mutual aid relationships that operate within the settlements. Within these social networks , we also note the activity of elders (acting i.e. as elected judges and / or evaluators) .The majority of published and unpublished notarial sources in Paliki, which show presence of vertical property sales, and the terminology used in sale deeds of agricultural land show that land tenure institutions functioned mainly under private and not feudal law. Widespread appropriation of land (private, public or of the Catholic Bishopric), which started already from the 16th century, together with growing monetization of the economy are responsible for the extensive fragmentation of land and the upward trend in its value and observed changes in the system of calculation of physical and monetary values . By utilizing quantitative data from a variety of transfer deeds we establish that the majority of the population in Paliki were smallholders or functionally landless while the extended Tipaldos family were perhaps the only large landowners but also we note the existence of medium landowners (deriving from former large landowning families of the16th century and newcomer rentiers).From the percentage distribution in the surface area of crop cultivation and from the price setting in sold farmlandwe conclude that the economy of Paliki depended in the cultivation of cereals and vines, equally contributing in the economy, which together with the diversion of resources from rural to suburban Lixouri contributed to the development of the periphery as an economic zone.By analyzing the socio-economic processes in the urban community of Kefaloniain 1593 and in 1638 we observe that strong families who resided in the administrative center of Kefalonia (Castro) exerted political influence in a par with powerful families of the peripheral regions of the island, like the Typaldosfamily in Paliki.From prosopographical evidence and by analysing howindividuals have been registered in unpublished notarial sources we conclude that there were two different informal social classes and that there was an implicit trend in the population to look on the urban community as an upper social stratum and we also observe some limited social mobility linked mainly to economic differentiation. We thus conclude that within the Paliki region, the observed social stratification was the result of a compromise between the institutional framework (which served as an indicator of community status) and extra-institutional conditions (criteria of wealth and locality).

Βασισμένη κυρίως σε ανέκδοτες νοταριακές πηγές, αντικείμενο της διατριβής αποτελεί η διερεύνηση της οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης της Παλικής, μιας ευρείας περιφέρειας της Κεφαλονιάς, από τα τέλη του 16ου αιώνα έως την έναρξη του Κρητικού πολέμου (1645). Μετά το περίγραμμα της ιστορίας των Ιόνιων νησιών, από τη πρωτοβυζαντινή περίοδο έως την Ένωση με το ελληνικό κράτος (1863), και αφού διακρίνονται οι όροι Βενετοκρατία και ελληνοβενετική Ανατολή, το παράδειγμα της Κεφαλονιάς, συνακόλουθα και της Παλικής, εντάσσεται στην πολύμορφη ελληνοβενετική Ανατολή. Στη συνέχεια αναφέρεται η βιβλιογραφία και παρουσιάζονται οι πηγές και ζητήματα μεθοδολογίας.Συνεξετάζοντας στοιχεία από τη βιβλιογραφία και τις νοταριακές πηγές αρχικά διακρίνονται σχετική σταθερότητα του οικιστικού πλέγματος, υπερίσχυση, ποσοτικά και ποιοτικά, των γηγενών έναντι των εποίκων και αύξηση του πληθυσμού της Παλικής. Μετά τη διερεύνηση των συνθηκών ίδρυσης του Ληξουρίου (κεντρικός οικισμός-λιμάνι της Παλικής), κατά τις αρχές του 16ου αιώνα, επισημαίνεται ο ημιαστικός χαρακτήρας του οικισμού. Σύμφωνα με τη διερεύνηση των κοινωνικών δικτύων καθώς και όψεων υλικού πολιτισμού, αναδεικνύεται η λειτουργία δικτύων συγγενικών ή/και αλληλοβοήθειας σε επίπεδο οικισμού. Εντός κοινωνικών δικτύων έδρασαν επίσης οι γέροντες (αιρετοί κριτές ή/και εμπειρογνώμονες εκτιμητές). Η πλειοψηφική στο σύνολο των αδημοσίευτων και δημοσιευμένων νοταριακών πηγών της Παλικής παρουσία των πωλήσεων κάθετης ιδιοκτησίας όπως και η ορολογία στις αγροληπτικές συμβάσεις δείχνουν ότι η γαιοκτησία θεσμικά λειτούργησε κυρίως σε καθεστώς ιδιωτικού δικαίου και όχι φεουδαρχικού. Οι εκτεταμένες καταπατήσεις γαιών (ιδιωτικών, δημοσίου, Λατινικής επισκοπής), ήδη από τον 16ο αιώνα, και ο αυξανόμενος εκχρηματισμός της οικονομίας ευθύνονται για τη μεγάλη κατάτμηση γης, τις ανοδικές τάσεις της αξίας των γαιών και τις μεταβολές στο σύστημα υπολογισμού των φυσικών και νομισματικών αξιών. Αξιοποιώντας ποσοτικά στοιχεία από τις ποικίλες μεταβιβάσεις διαπιστώνεται ότι το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού της Παλικής ήταν μικροϊδιοκτήτες ή/και λειτουργικά ακτήμονες, η ευρύτερη οικογένεια Τυπάλδου ήταν ίσως οι μόνοι μεγάλοι γαιοκτήμονες, ενώ εντοπίζεται η ύπαρξη μεσαίων γαιοκτημόνων (οικογένειες πρώην μεγάλων γαιοκτημόνων του 16ου αιώνα και νεοεμφανιζόμενοι εισοδηματίες). Από την ποσοστιαία κατανομή στο έδαφος των καλλιεργειών και τη διαμόρφωση της τιμής πωλούμενων αγρών συμπεραίνεται ότι η οικονομία της Παλικής εξαρτήθηκε σχεδόν ισόρροπα από την καλλιέργεια των δημητριακών και των αμπελιών, γεγονός το οποίο παράλληλα με την εκτροπή πόρων από την ύπαιθρο στο ημιαστικό Ληξούρι συνέβαλλε στη λειτουργία της περιφερείας ως οικονομικής ζώνης. Αναλύοντας τις διεργασίες στην αστική κοινότητα της Κεφαλονιάς του 1593 και του 1638 παρατηρείται ότι ισχυρές οικογένειες οι οποίες διέμεναν στο διοικητικό κέντρο της Κεφαλονιάς (Κάστρο) ασκούσαν πολιτική επιρροή εξίσου με ισχυρές οικογένειες των περιφερειών του νησιού, όπως ήταν η οικογένεια των Τυπάλδων από την Παλική. Από προσωπογραφικά στοιχεία και αναλύοντας τον τρόπο καταγραφής των προσώπων στις ανέκδοτες νοταριακές πηγές συνάγεται η ύπαρξη δυο άτυπων κοινωνικών στρωμάτων, η ασαφής τάση να αναγνωρίζονται τα μέλη της αστικής κοινότητας ως υπέρτερη ομάδα του ανώτερου κοινωνικού στρώματος και η συνυφασμένη κυρίως με την οικονομική διαφοροποίηση περιορισμένη κοινωνική κινητικότητα. Συμπεραίνεται έτσι ότι εντός της Παλικής η κοινωνική διαστρωμάτωση υπήρξε προϊόν συμβιβασμού μεταξύ του θεσμικού πλαισίου (κριτήριο της κοινοτικής ιδιότητας) και της εξωθεσμικής πραγματικότητας (κριτήρια του πλούτου και της εντοπιότητας).