Η διακίνηση των επιστημονικών ιδεών στην Ελλάδα, 1850-1900: η έκφραση του εκλαϊκευτικού εγχειρήματος στον δημόσιο χώρο και στα περιοδικά: η αποτύπωσή του στην Εφημερίδα των Κυριών

Abstract

During the second half of nineteenth century, the public space of Athens was a productive area of continuous movement for scientific ideas, starring a wide group of people with institutional or extra-institutional relationship with the scientific enterprise. The meeting places of the middle and upper class people joined in this study, including cafes, lounges, clubs, cultural associations, and the site of publications. For re-mapping this landscape, the modern historiographical approach about the popularization of science was utilized, which argues that popularization constitutes multifaceted and multidimensional transmission knowledge, where the audience is not passive but actively participates in various ways. Therefore, the movement of scientific knowledge in the public space was examined, particularly as regards the physical sciences and their applications but also the science of medicine, and hygiene, as a branch of the former. The approach of the places where the scientific enterprise was reflected according to the contemporary historiographical context about popularization reveals them again, linking the geography of science with the geography of the city and rearranges the landscape configuration and interaction of people and ideas. The field of publishing also emerges as a key area for the study of popularization. The publications about science occupy a central position among news affecting everyday life. The transmission of scientific knowledge between a specialist and non-specialist audience, and the extent to which the achievements of science were the object of interest of a general readership are disclosed through the study of three specific publications, Pandora, Hestia and Parnassus. On the hand, the choice of the Ladies’ Newspaper, a predominantly female journal, reveals that the involvement of women in science and networking with other women from the international arena through this journal reflects the expectation for claiming better education and vocational rehabilitation. The modernization project emerged as a definitely central component of the transmission of scientific ideas in Greece. This was a deeply political aim, aimed to strengthen the foundations of a modern state, with influences from the Western-European standards. The promoted ideas and values were the standards of the middle and upper class aiming to bring about the moralization and the orderliness of the population. This movement of scientific ideas and the interactions that it caused posited Greece into the European perspective and made it a participant in the developments of the era. This participation does not have the characteristics of a passive process, but those of active involvement, which is indicated by the mobility of people who contacted the scientific ideas. In this context, the production of scientific knowledge constitutes an indisputable fact evidenced by the work of Greek scientists.

Ο δημόσιος χώρος της Αθήνας κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ήταν ένας παραγωγικός χώρος συνεχούς διακίνησης επιστημονικών ιδεών, στον οποίο πρωταγωνίστησε ένα ευρύ σύνολο ανθρώπων που είχαν θεσμική ή εξωθεσμική σχέση με το επιστημονικό εγχείρημα. Στη συγκεκριμένη μελέτη, που είχε στόχο την εκ νέου χαρτογράφηση αυτού του τοπίου, εντάχθηκαν οι χώροι συγκέντρωσης των ανθρώπων της μεσαίας και της ανώτερης τάξης, στους οποίους συμπεριλήφθηκαν τα καφενεία, τα σαλόνια, οι λέσχες, οι πολιτιστικοί σύλλογοι, καθώς επίσης και ο χώρος των εκδόσεων. Για το εγχείρημα αυτό, αξιοποιήθηκε η σύγχρονη ιστοριογραφική προσέγγιση γύρω από την εκλαΐκευση της επιστήμης, η οποία υποστηρίζει ότι αυτή συνιστά μια πολυεπίπεδη και πολυδιάστατη διαδικασία διακίνησης της γνώσης, όπου το κοινό δε συμμετέχει παθητικά αλλά ενεργά και με διάφορους τρόπους. Εξετάστηκε λοιπόν η διακίνηση της επιστημονικής γνώσης στη δημόσια σφαίρα, κυρίως σε ό,τι και της υγιεινής, ως κλάδου της προηγούμενης. Η προσέγγιση των χώρων στους οποίους αποτυπώθηκε το επιστημονικό εγχείρημα σύμφωνα με το σύγχρονο ιστοριογραφικό πλαίσιο της εκλαΐκευσης τους αποκαλύπτει ξανά, συνδέοντας τη γεωγραφία της επιστήμης με τη γεωγραφία της πόλης και αναδιατάσσει το τοπίο διαμόρφωσης και αλληλεπίδρασης ατόμων και ιδεών. Σε καθοριστικό χώρο για τη μελέτη της εκλαΐκευσης αναδεικνύεται ο χώρος των εκδόσεων. Τα σχετικά με τις επιστήμες δημοσιεύματα καταλαμβάνουν κεντρική θέση ανάμεσα σε ειδησεογραφία που αφορά την καθημερινή ζωή και η οποία πλαισιώνεται από θέματα που βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη. Μέσα από τη μελέτη τριών συγκεκριμένα εντύπων, της Πανδώρας, της Εστίας και του Παρνασσού, αποκαλύπτεται το ζήτημα της διακίνησης της επιστημονικής γνώσης ανάμεσα σε ένα κοινό ειδικών αλλά και μη ειδικών, καθώς και ο βαθμός στον οποίο τα επιτεύγματα της επιστήμης αποτελούσαν το αντικείμενο του ενδιαφέροντος ενός γενικού αναγνωστικού κοινού. Από την άλλη πλευρά, η επιλογή της Εφημερίδος των Κυριών, ενός κατεξοχήν γυναικείου εντύπου, μας αποκαλύπτει ότι η ενασχόληση των γυναικών με την επιστήμη αλλά και η δημιουργία δικτύων με άλλες γυναίκες από το διεθνή χώρο μέσω της Εφημερίδος αντανακλά την προσδοκία να διεκδικήσουν καλύτερη εκπαίδευση και επαγγελματική αποκατάσταση. Ως κεντρική βέβαια συνιστώσα της διακίνησης των επιστημονικών ιδεών, αναδεικνύεται το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα, στόχος βαθύτατα πολιτικός, που αποσκοπεί στη θεμελίωση ενός κράτους σύγχρονου, με επιρροές από τα δυτικό-ευρωπαϊκά πρότυπα. Οι ιδέες και οι αξίες που προωθούνται αποτελούν τα πρότυπα και τα ιδεολογήματα της ανώτερης και μεσαίας τάξης και αποσκοπούν στην ηθικοποίηση του πληθυσμού και την ευταξία. Η διακίνηση των επιστημονικών ιδεών, με τις αλληλεπιδράσεις που προκαλεί, τοποθετεί την Ελλάδα μέσα στην ευρωπαϊκή προοπτική του καιρού της και την κάνει συμμέτοχο στις εξελίξεις. Η συμμετοχή αυτή δεν έχει τα χαρακτηριστικά μιας παθητικής διαδικασίας αλλά εκείνα της ενεργού ανάμειξης, η οποία υποδηλώνεται από την κινητικότητα των ανθρώπων που επικοινώνησαν τις επιστημονικές ιδέες. Σε αυτό το πλαίσιο, η παραγωγή επιστημονικής γνώσης συνιστά αδιαμφισβήτητο γεγονός και πιστοποιείται από το έργο των Ελλήνων επιστημόνων.