Πρώιμα ξυλόγλυπτα τέμπλα σε πρόστυπη τεχνική της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος και Αλμυρού

Abstract

This dissertation looks into the early wood-carved iconostases in low relief of the Holy Metropolis of Demetrias and Almyros. The aim of it is to contribute to the study of an important as well as intriguing aspect of post-Byzantine art and to cover a significant research gap, given that the specific topic has not been examined thoroughly and systematically before, and therefore a comprehensive study was missing about the early wood-carved iconostases in the region of Eastern Thessaly. The collection and the compilation of a catalogue of the research material in question was based on field research, considering that for the great majority of the under examination iconostases remained unpublished, with scarce or even non-existent bibliographical references. A remarkable amount of wholly and partially preserved wood-carved iconostases have been found, which were classified in four different groups according to their generic characteristics (typological classification). Apart from those, some iconostases that have been found cannot be classified in one of the four aforementioned categories, as they present remarkable differences not only in terms of structure but also of decoration (unica). This research demonstrates that the iconostases in question bear strong resemblance with groups of them found in the region of Thessaly and in the north-west parts of the mainland, confirming the assumption that there was a communication channel among the aforementioned regions. The production of wood-carved iconostases in Eastern Thessaly comes as evidence that the area constituted an important artistic center during the early post-Byzantine era, namely from the second half of the 16th century to the 17th century. It seems that there was a connection between this and the societal, political and economic conditions of the area. In addition, the particular typological characteristics found in groups A΄ and B΄, both in terms of structure and morphology, can safely lead to the conclusion that there must have been at least two local woodcarving workshops in the mountainous regions of Ossa and Pelion. The accuracy of the design and the layout of the motifs along with the fine depiction of the various iconographic elements confirm some potential symbolism. Αt the same time, this serves as an indication of the fact that the woodcarving artists copied and produced crystallized iconographic elements by using anthivola. The majority of the motifs originate in the Εarly Christian and Byzantine era, demonstrating the indissoluble continuity of a very long artistic tradition. The designs are inspired by religious symbols commonly found in the Old and New Testaments, while, at the same time, the iconographic syntheses contain explicit references to religious symbols with soteriological, doctrinal and eschatological content. Nevertheless, the selection of the ornamental elements does not only have theological content, but also serves as decoration, considering that certain designs lost their profound symbolic nature during the post-Byzantine era. With the completion of this study, it is feasible to record and catalogue the evolutionary progress of the woodcarving art in the area of Eastern Thessaly covering a period of almost two centuries, from mid-16th to early 18th century.

Η παρούσα διατριβή έχει αντικείμενο έρευνας τα πρώιμα ξυλόγλυπτα τέμπλα σε πρόστυπη τεχνική της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος και Αλμυρού. Στόχος της εργασίας είναι να συμβάλει στη μελέτη μιας σημαντικής και ενδιαφέρουσας πτυχής της μεταβυζαντινής τέχνης και να καλύψει το κενό που υπάρχει στην έρευνα, καθώς το θέμα δεν έχει μελετηθεί συστηματικά και είναι εμφανής η απουσία μιας συνθετικής εργασίας για τα πρώιμα ξυλόγλυπτα σύνολα της Ανατολικής Θεσσαλίας. Η συγκέντρωση και η καταλογογράφηση του υπό εξέταση υλικού στηρίχθηκε κυρίως στις επιτόπιες έρευνες, καθώς το μεγαλύτερο μέρος είναι αδημοσίευτο, με αποσπασματικές έως ανύπαρκτες βιβλιογραφικές αναφορές. Εντοπίσθηκε ένας αρκετά σημαντικός αριθμός ολόκληρων ή αποσπασματικά σωζόμενων ξυλόγλυπτων τέμπλων, που κατατάχθηκαν τυπολογικά σε τέσσερις κύριες ομάδες, όπου καθεμιά παρουσιάζει και επιμέρους ιδιαίτερα μορφολογικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά. Εντοπίσθηκαν, επίσης, ορισμένα τέμπλα που αποτελούν έργα μεμονωμένα (unica), καθώς διαφοροποιούνται αισθητά όχι μόνο στη διάρθρωση, αλλά και στη διακόσμηση σε σχέση με τα υπόλοιπα σύνολα. Η έρευνα κατέδειξε ότι τα υπό εξέταση ξυλόγλυπτα τέμπλα παρουσιάζουν ομοιότητες με σύνολα της ευρύτερης περιοχής του θεσσαλικού και βορειοδυτικού ηπειρωτικού χώρου επιβεβαιώνοντας την ύπαρξη ενός διαύλου επικοινωνίας ανάμεσα στις ανωτέρω γεωγραφικές ενότητες. Ωστόσο, η παραγωγική δραστηριότητα των ξυλόγλυπτων τέμπλων στην Ανατολική Θεσσαλία αποδεικνύει ότι ο χώρος αποτελούσε σημαντικό καλλιτεχνικό κέντρο κατά την πρώιμη μεταβυζαντινή περίοδο, από τα μέσα του β΄ μισού του 16ου και κυρίως στον 17ο αι. γεγονός που συνδέεται με τις κοινωνικοπολιτικές - οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν στην περιοχή. Επιπλέον, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν τα σύνολα των ομάδων Α΄ και Β΄ τόσο στη διάρθρωση όσο και σε μορφολογικά γνωρίσματα, μας επιτρέπουν να υποστηρίξουμε την άποψη για ύπαρξη τουλάχιστον δύο τοπικών συνεργείων ξυλογλυπτών, που δραστηριοποιήθηκαν στους ορεινούς όγκους της Όσσας και του Πηλίου. Η σχεδιαστική ακρίβεια στη διάταξη των θεμάτων και ο προσεγμένος τρόπος της σχεδόν αυτούσιας απόδοσης των εικονογραφικών σχεδίων σε συγκεκριμένα σημεία του ξυλόγλυπτου φορέα επιβεβαιώνει τους πιθανούς συμβολισμούς που υποκρύπτουν και παράλληλα πιστοποιεί ότι οι τεχνίτες αντέγραφαν και αναπαρήγαγαν αποκρυσταλλωμένους εικονογραφικούς τύπους με τη χρήση ανθιβόλων. Τα περισσότερα μοτίβα έλκουν την καταγωγή τους στην ύστερη αρχαιότητα και κυρίως στην παλαιοχριστιανική και βυζαντινή εποχή, επιβεβαιώνοντας την αδιάσπαστη συνέχεια μιας μακραίωνης καλλιτεχνικής παράδοσης. Τα σχέδια αποτελούν θρησκευτικά σύμβολα, εμπνευσμένα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη αλλά και οι εικονογραφικές συνθέσεις εμπεριέχουν σαφείς αναφορές και συμβολισμούς με σωτηριολογικό, δογματικό και εσχατολογικό περιεχόμενο. Ωστόσο, η επιλογή του διακόσμου, εκτός από τον θεολογικό χαρακτήρα, έχει και διακοσμητικό ρόλο, καθώς ορισμένα σχέδια κατά την μεταβυζαντινή περίοδο πιθανώς απώλεσαν το βαθύ συμβολισμό τους. Μέσα από τη μελέτη των πρώιμων ξυλόγλυπτων τέμπλων σε πρόστυπη τεχνική καθίσταται εφικτή η σκιαγράφηση της εξελικτικής πορείας και των τάσεων της ξυλογλυπτικής τέχνης στην περιοχή της Ανατολικής Θεσσαλίας σχεδόν για δύο αιώνες, από τα μέσα του 16ου αι. έως τις αρχές του 18ου αι.