Η έννοια της ιδεολογίας στο έργο του Νίκου Πουλαντζά

Abstract

We attempted a thorough analysis of the development of Poulantzas’ theory of the State and of itsparticular correlation to the status of ideology. We also followed the inner transformations of hisapproach throughout his work, as well as the gradual modifications of the basic concepts he devised,always endeavouring not merely to establish the core perspective of his work overall, but also to pointout the inner incompatibilities in the development of his thinking, adopting a critical understanding andoutlook. In the scope of this approach, we detect a great number of issues which were and still areopen today, concerning the way we think of politics, the general conception of the political and theideological.Poulantzas who established his theoretical typology within the boundaries of Marxism, was seeking atthe same time a scientific foundation of sociopolitical theory in the direction activated by Althusser et al.during the 1960s.Our position is – and this has been the focal point of our argument- that his theoreticaltypology, despite being the source of deeper investigation and further semantic honing by Poulantzashimself, still leaves a decisive gap in the formation of society and politics. This gap concerns the statusand conception of subjectivity and we could claim that the main body of Poulantzas’ social theory, withall the transmutations and modifications that it gradually underwent over time, is organized on thewhole around a basic axis : that of deletion, elision of subjectivity, its relegation to a vehicle of therelations of production, a vehicle which is formed by the orthopaedics of power relations, whosestrategic encapsulation is the State. It therefore concerns the formation of a social theory, which isdefined by the status of an absence, a demotion of the subject, and it is perfectly clear that such ademotion has significant implications on the way ideology is conceptualized.Issues ranging from the hegemonic function of the State to the conceptualization of ideologicalsubsystems and the way they interact through class struggle, and from the analysis of the distinctionbetween mental/manual labour to the process of individuation, always rest on a substratum of a givensocio-ontic relation. It is a relation implying the existence of a social whole which is governed by theoperational rules of some implicit mechanisms and of a subjectivity fundamentally hinged on the questfor the rationality of interest, long-term or not, as well as the fear of impending corporal punishment.The State has formulated, through a varied and complex process, all the mechanisms which allow it totake possession of bodies and satisfy functional prerequisites, on the level of systemic adjustment. Inthis context, the subject appears as a function of the State.We could claim that, all the problems and contradictions apparent in the conceptualisation of ideologystem from the fact that they are grounded on anthropological assumptions of a limited scope. It is,however, something that crops up, not so much through an inability to thematise the way thatsubjectivity articulates with the collective, as through the dissolution of the conception of subjectivityunder the weight of the conceptual typification and social constructivism that Poulantzas adoptsthroughout his work.An answer to the above questions would presuppose a reformulation of the theoretical data, a new conception of the relationship between the subjectivity and the social and the construction of a realmerger of the science of the unconscious ant the socio-political.

Αναλύσαμε κατά το δυνατόν πιο διεξοδικά την πορεία αναπτυξης της θεωρίας του Πουλαντζά για το Κράτος, στην ιδιαίτερη συνύφανσή της με τη βαθμίδα της ιδεολογίας. Παρακολουθήσαμε εξίσου τους εσωτερικούς μετασχηματισμούς της θεώρησής του στο σύνολο του έργου του, καθώς και τις σταδιακές τροποποιήσεις των βασικότερων εννοιών που επεξεράστηκε, επιχειρώντας πάντοτε, όχι μόνο νααναδείξουμε τον πυρήνα της προβληματικής του, αλλά και τις εσωτερικές ασυμβατότητες στηνανάπτυξη της σκέψης του. Μέσα στο πλαίσιο αυτής της προβληματικής διαπιστώνουμε ότι σε μεγάλο βαθμό διαγράφονται πολλά από όσα αποτέλεσαν και αποτελούν μέχρι σήμερα ζητήματα ανοιχτά για τον τρόπο που στοχαζόμαστε πάνω στην έννοια της πολιτικής, του πολιτικού γενικά, και της ιδεολογίας.Ο Πουλαντζάς, ο οποίος θεμελίωσε μια θεωρητική τυπολογία εντός των θεωρητικών πλαισίων τουμαρξισμού, κινήθηκε στην προοπτική αναζήτησης μιας επιστημονικής θεμελίωσης της κοινωνικο-πολιτικής θεωρίας, στην κατεύθυνση που ενεργοποίησαν ο Αλτουσσέρ και οι συνεργάτες του κατά τη δεκαετία του ’60. Κεντρικό σημείο της επιχειρηματολογίας μας, είναι η διαπίστωση ότι αυτή η θεωρητική τυπολογία, παρά το γεγονός ότι αποτέλεσε το υπόβαθρο για βαθύτερες επεξεργασίες και για περαιτέρω εννοιολογική εκλέπτυνση από τον ίδιο τον Πουλαντζά, αφήνει εντούτοις μια θέση κενή, που είναι καθοριστική για τη διαμόρφωση μιας θεωρίας πάνω στην κοινωνία και την πολιτική. Η θέση αυτή αφορά το καθεστώς και την έννοια της υποκειμενικότητας και θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε, ότι το κύριο σώμα της πουλαντζιανής κοινωνικής θεωρίας οργανώνεται συνολικά γύρω από ένα βασικό άξονα. Πρόκειται γι’ αυτόν της απάλειψης, μέσα στα πλαίσια της υιοθέτησης του θεωρητικού αντι-ανθρωπισμού, του υποβιβασμού του σ’ ένα φορέα των σχέσεων παραγωγής, ο οποίος διαμορφώνεται μέσα από τη στρατηγική των σχέσεων εξουσίας, των οποίων τη στρατηγική συμπύκνωση αποτελεί το Κράτος. Πρόκειται για τη διαμόρφωση μιας κοινωνικής θεωρίας που ορίζεται από το καθεστώς μιας καθαίρεσης του υποκειμένου και είναι προφανές ότι κάτι τέτοιο έχει σημαντικές επιπτώσεις στην εννοιολόγηση της ιδεολογίας. Από την επεξεργασία της ηγεμονικής λειτουργίας του Κράτους, μέχρι την εννοιολόγηση των ιδεολογικών υποσυνόλων και του τρόπου αλληλεπίδρασής τους μέσα στην ταξική πάλη και από την ανάλυση του διαχωρισμού διανοητικής/χειρωνακτικής εργασίας, μέχρι τις διαδικασίες εξατομίκευσης, θεωρείται πάντοτε ως υπόβαθρο μια δεδομένηη κοινωνικο-οντική σχέση. Πρόκειται για μια σχέση, η οποία υπονοεί την ύπαρξη ενός κοινωνικού όλου που διέπεται από τους λειτουργικούς κανόνες μιας υπόρρητης μηχανικής και μιας υποκειμενικότητας θεμελιωδώς αρθρωμένης γύρω από την επιδίωξη της ορθολογικότητας του συμφέροντος – μακροπρόθεσμου ή όχι-, όπως και του φόβου απέναντι στην απειλή του σωματικού κολασμού.Το Κράτος έχει επεξεργαστεί, μέσα από μια σύνθετη διαδικασία τους μηχανισμούς εκείνους που του επιτρέουν να καταλαμβάνει τα σώματα και να καθιστά εφικτή την κάλυψη των λειτουργικών προαπαιτούμενων, σε επίπεδο συστημικής ρύθμισης.Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το υποκείμενο εμφανίζεται ως μια λειτουργία του Κράτους.Θεωρούμε ότι στην πραγματικότητα, όλα τα προβλήματα και οι αντιφάσεις που παρουσιάζονται στην εννοιολόγηση της ιδεολογίας –αλλά και του πολιτικού εν γένει- προέρχονται από το γεγονός ότι προέρχονται από περιορισμένης εμβέλειας ανθρωπολογικές παραδοχές. Πρόκειται για κάτι που προκύπτει από τη διάλυση της έννοιας της υποκειμενικότητας υπό το βάρος της εννοιολογικής τυποποίησης και του κοινωνιολογικού κονστρουκτιβισμού που ο Πουλαντζάς υιοθετεί συνολικά στο έργο του.Θεωρούμε ότι η απάντηση στα παραπάνω ζητήματα θα προυπέθετε μια αναδιατύπωση τωνθεωρητικών δεδομένων, μια νέα σύλληψη της σχέσης υποκειμενικότητας και κοινωνικού και τηνεπεξεργασία μιας πραγματικής συνύφανσης ανάμεσα στην επιστήμη του ασυνειδήτου και το κοινωνικο-πολιτικό.