Η διαλεκτική και η αποδεικτική μέθοδος στη θεολογία του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά

Abstract

The current doctoral dissertation constitutes a study of the substance of Christian gnoseology in relation to Platonic and Aristotelian philosophy according to Saint Gregory Palamas. However, the Platonic and Aristotelian philosophy has not been here considered just as a logic system but as a religious philosophy (homoiosis theo). That is the reason why Saint Gregory Palamas strictly criticizes the quality of the religious background of Hellenic philosophy, by controlling it with the ascetic practice of distinguishing the spirits (discretio spirituum). Nonetheless, the main difference between Platonic-Aristotelian philosophy and Christian gnoseology is that the former is based on ontology whereas the latter on the uncreated energies. Therefore Christian gnoseology confronts a new ontology.

Η διατριβή εξετάζει κατά κύριο λόγο το γνωσιοθεωρητικό πρόβλημα της ορθόδοξης θεολογίας, όπως αυτό παρουσιάζεται στην αντιπαράθεση μεταξύ του αγίου Γρηγορίου Παλαμά και του Βαρλαάμ. Για τον Βαρλαάμ, ο οποίος εκκινεί από σχολαστικές προϋποθέσεις, η θεολογία υποτάσσεται στη φιλοσοφία, ενώ υποτιμάται ταυτόχρονα η συμβολή της ησυχαστικής θεολογίας στο γνωσιοθεωρητικό ζήτημα της ορθόδοξης θεολογίας. Όταν γίνεται λ.χ. λόγος για την ιδανική μέθοδο της χριστιανικής θεολογίας ο Βαρλαάμ παραπέμπει αξιωματικά στα αξιώματα της πλατωνικοαριστοτελικής λογικής και όχι στην ησυχαστική μέθοδο. Ο Γρηγόριος Παλαμάς, αντιθέτως, εξετάζει το μεθοδολογικό πρόβλημα από μία άλλη οπτική, η οποία λαμβάνει κυρίως υπόψη της πνευματικά και ασκητικά κριτήρια, όπως η δαιμονολογία και η διάκριση των πνευμάτων. Επίσης, ο Βαρλαάμ δεν διακρίνει μεταξύ θεολογίας και φιλοσοφίας , διότι τόσο η θεολογία, η οποία καταγίνεται με τή θεία αποκάλυψη, όσο και η φιλοσοφία, που έχει ως αντικείμενο έρευνάς της της τον φυσικό κόσμο, προέρχονται από τον Θεό και υπ᾽ αυτή την έννοια συνιστούν μία ακατάλυτη ενότητα. Προφανώς ο Παλαμάς δεν μπορεί να αποδεχθεί ουσιαστικά την εξίσωση φιλοσοφίας και θεολογίας, διότι η τελευταία έχει ως θέμα της το άκτιστο, σε αντίθεση με τη φιλοσοφία που σπουδάζει την κτιστή φύση. Πρέπει τέλος να πούμε ότι ο Βαρλαάμ αποδέχεται κατά βάση την οντολογικοθεολογική μεταφυσική της ελληνικής φιλοσοφίας, σύμφωνα με την οποία ο Θεός μπορεί μεν να διακρίνεται από τα όντα (επέκεινα) – εξου και η στροφή στον αποφατισμό -, εντούτοις αποτελεί την πρώτη αρχή του όντος και υπ᾽ αυτή την έννοια ταυτίζεται με αυτό (ὂν ἢ ὄν).

Die Dissertation beschäftigt sich hauptsächlich mit dem erkenntnistheoretischen Problem der orthodoxen Theologie, wie es sich in der Auseinandersetzung zwischen Gregorios Palamas und Barlaam zum Ausdruck kommen lässt. Bei Barlaam, von scholastischen Voraussetzungen ausgehend, scheint die Philosophie Vorrang zu haben, d.h. die Theologie wird der Philosophie untergeordnet, wobei der Beitrag der hesychastischen Theologie zur Erkenntnislehre offensichtlich unterschätzt wird. Wenn etwa von der angemessenen Methodik der christlichen Theologie die Rede ist, dann hält er voraussetzungslos mehr an den Ansätzen der platonisch-aristotelischen Logik fest, denn der hesychastischen Methode. Im Gegenteil betrachtet Gregorios Palamas das methodologische Problem aus einer anderen Perspektive, die vor allem geistige und asketische Aspekte in Betracht zieht bzw. mit einschließt, wie die Dämonologie und die discretio spirituum. Hinzu kommt, dass Barlaam zwischen Theologischem und Philosophischem nicht unterscheiden kann, weil für ihn sowohl die Theologie, die sich vornehmlich mit der göttlichen Offenbarung beschäftigt, als auch die Philosophie, die auf die natürliche Erkenntnis eingeht, aus Gott stammen. Für Palamas ist es allerdings unangebracht, die Theologie mit der Philosophie gleichzusetzen und plädiert kategorisch dafür, dass sowohl der Theologie als auch der Philosophie Autonomie zukommt. Denn die Theologie hat zu ihrem Thema das Ungeschaffene, während die Philosophie der geschaffenen Natur nachgeht. Zuletzt sei darauf hingewiesen, dass Barlaam sich im Grunde als ein Anhänger der ontotheologisch konzipierten griechischen Metaphysik zu erweisen scheint, denn Gott unterscheidet sich zwar vom Seienden (Transzendenz) – weswegen der Apophatismus immer wieder präsent ist – doch setzt er sich mit dem Seienden irgendwie gleich, zumal er dessen erste Prinzip ist und somit das Seiende ausmacht.