Οργανική πόλη και καθολικό πνεύμα: διδασκαλία και έργο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου

Abstract

This doctoral thesis aims to explore the modern tradition of the School of Architecture of the National Technical University of Athens, with the case study of Professor Ioannis Despotopoulos. Drawing on a wealth of archival material in Greece, Germany, Switzerland and Sweden, the thesis traces the career trajectories of Jan Despo - as he was known outside Greece - in the various countries he has worked and lived. The formation and influence of Despotopoulos' intellectual biography is unveiled by both the analysis of his bibliography and the archival sources.Through this doctoral research, it became evident/it was proved that the Greek title «Η Οργανική Πόλις» ["The Organic City"] of the 4th CIAM (1933) was not just an accidental translation of the original title "The Functional City". It was a conscious choice that bore a specific meaning and interpretation. This choice was linked to the spirit of the time [Zeitgeist] in the special context of the German-speaking countries. The research in the concept of 'organic city' led to a quest of the meaning of organic in architecture. 'Organic architecture' is often linked to expressionistic architecture, by an often vague usage of both terms in architectural historiography. Both expressionism and organicism are usually considered as the opposites of functionalism or/and rationalism in architecture. The thesis argues that this oppositional scheme is simplistic. Instead of being static contraries, the functional and the organic can be understood as complementary or even interchangeable, as the Greek translation "The Organic City" of the 4th CIAM has indicated.The other pivotal notion of the intellectual course of Despotopoulos is that of the 'universal' or 'total' spirit. The universal spirit indicates the formation of a community that is animated by a common faith, a common spirit. Despotopoulos believed that an architect-planner ought to express these ideas of universality and totality that inspire the worldview [Weltanschauung in German] of each era. This universal spirit is expressed in three levels. The first level refers to the persistence of the general as opposed to the specific. For Jan Despo the relation between specific and generic was of great importance, noting that even when someone deals with a specific subject matter, one should never lose sight of the total, universal phenomenon, the overall picture. He saw this relation of specific and generic in a continuous dialectical process. The second level of universal spirit is related to the first, as it concerns the co-operative community, following the example of the traditional medieval guilds and workshops of craftsmen. The total spirit that originated from the workshops was for Despotopoulos a sign of unity: the personal work is linked to the organic whole through the common, universal spirit of craftsmanship. The third and more general level bears on the universal spirit that inspires a people as a whole - especially in eras with a dominant world view that is characterized by an intense universal faith. Despotopoulos does not consider the 'people' in a narrow national frame, but rather in the wide sense of the new universal spirit that opens up an international perspective for people and their cultures.In the context of the universal spirit of the modern era, the role of the architect-planner is central and comes into question. Despotopoulos rejects the Renaissance disciplinary model of the architect as God, by declaring it to be individualistic and a sign of decadence. To that Renaissance model, he opposes the modern paradigm of the architect-interpreter, whose mission is to express the social and other needs of the people into a built environment. The architect as interpreter has no exceptional point of view, but in the contrary, is an organic part of the society.

Η διδακτορική διατριβή επιχειρεί να αποκρυπτογραφήσει τη μοντερνιστική παράδοση της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, μελετώντας την περίπτωση του καθηγητή της Ιωάννη Δεσποτόπουλου. Ιχνηλατώντας τον Jan Despo – όπως είναι γνωστός εκτός Ελλάδας – στις χώρες από τις οποίες πέρασε, η έρευνα τεκμηριώνεται από μία πληθώρα μοναδικού αρχειακού υλικού από αρχεία της Ελλάδας, της Γερμανίας, της Ελβετίας και της Σουηδίας και αναλύει τις διαμορφωτικές δυνάμεις που επέδρασαν στη διανοητική πορεία του Δεσποτόπουλου.Η έρευνα της διατριβής έδειξε ότι ο ελληνικός τίτλος «Η Οργανική Πόλις» του 4ου CIAM του 1933 αποτέλεσε μια συνειδητή επιλογή απόδοσης του «Functional City», η οποία συνδέεται με το πνεύμα της εποχής του μεσοπολέμου, στις γερμανόφωνες προπάντων χώρες. Στη μελέτη της ‘οργανικής πόλης’ αναζητήθηκε το περιεχόμενο και το νόημα του οργανικού στην αρχιτεκτονική. Στη διατριβή αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο συνδέεται συχνά ο εξπρεσιονισμός με το οργανικό στην αρχιτεκτονική, διαπιστώνοντας τη γενική ασάφεια και των δύο αυτών όρων στην αρχιτεκτονική ιστοριογραφία. Οι δύο αυτοί όροι (εξπρεσιονισμός-οργανικό) τοποθετούνται κυρίως στον αντίποδα του φονξιοναλισμού/λειτουργισμού ή του ρασιοναλισμού στην αρχιτεκτονική. Η αντιθετική αυτή θεώρηση αμφισβητείται στη διατριβή, αναδεικνύοντας τη σχέση του οργανικού με το λειτουργικό και το ορθολογικό, όχι πλέον ως στατικά αντίθετες έννοιες, αλλά ως συμπληρωματικές ή και εναλλάξιμες – όπως υποδεικνύει η επιλογή του όρου ‘οργανική πόλη’ ως απόδοση του ‘functional city’. Το καθολικό πνεύμα είναι για το Δεσποτόπουλο άλλη μία κεντρική έννοια, η οποία εμπεριέχει το στοιχείο της κοινότητας, που συγκροτείται από μία κοινή πίστη. Θεωρούσε ότι ζητούμενο για τον αρχιτέκτονα-πολεοδόμο είναι να εκφράσει τέτοιες καθολικές ιδέες, που διαπνέουν τις κοσμοθεωρητικές, όπως τις ονομάζει, εποχές. Το καθολικό αυτό πνεύμα εκφράζεται σε τρία επίπεδα. Το πρώτο έχει να κάνει με την αναφορά στο γενικό, έναντι του ειδικού. Ο Δεσποτόπουλος θεωρούσε βαρύνουσας σημασίας την αμφίδρομη σχέση ειδικού-γενικού. Τόνιζε ότι, ακόμα και όταν ασχολείται κανείς με το ειδικό, θα πρέπει να παρακολουθεί το ευρύτερο, καθολικό φαινόμενο, σε μία συνεχή διαλεκτική κίνηση από το ειδικό στο γενικό, αλλά και αντίστροφα. Το δεύτερο επίπεδο του καθολικού πνεύματος, που σχετίζεται και με το πρώτο, αφορά τη συνεργατική κοινότητα, στα πρότυπα των παραδοσιακών συντεχνιών και εργαστηρίων. Στα πλαίσια αυτού του καθολικού πνεύματος του εργαστηρίου έβλεπε ο Δεσποτόπουλος την ενότητα, τη συνένωση της προσωπικής εργασίας σε οργανικό σύνολο μέσα από ένα κοινό, καθολικό πνεύμα εργασίας. Το τρίτο, τελευταίο και γενικότερο επίπεδο καθολικού πνεύματος είναι αυτό που χαρακτηρίζει το λαό – κυρίως στις κοσμοθεωρητικές εποχές, αυτές δηλαδή που χαρακτηρίζονται από μία έντονη κοσμοθεωρητική πίστη. Ο Δεσποτόπουλος δεν αντιλαμβάνεται το “λαό” στο στενό εθνικό πλαίσιο, αλλά στο ευρύτερο πλαίσιο του νέου καθολικού – όπως το ονομάζει – πνεύματος, που καθιστά το λαό και τον πολιτισμό του διεθνή. Μέσα στο νέο αυτό καθολικό πνεύμα της εποχής, ο ρόλος του αρχιτέκτονα-πολεοδόμου αποτελεί βασικό ζητούμενο. Ο Δεσποτόπουλος απορρίπτει το αναγεννησιακό πρότυπο του αρχιτέκτονα-δημιουργού (εν είδει θεού), ως ατομιστικό φαινόμενο και κατάπτωση, αντιπροτείνοντας σε αυτό τον αρχιτέκτονα-ερμηνευτή, ο οποίος αποτελεί αναπόσπαστο, οργανικό μέλος της κοινωνίας.