Θρησκευτικός γραμματισμός: τρείς περιπτώσεις ορθόδοξου λόγου

Abstract

The thesis deals with the religious discourses and by extension with religious literacy implemented in Greece by studying three characteristics/discrete cases of Orthodox discourses. Our engagement with the religious discourse, as part of a more comprehensive discourse, comes from our interest in Praxis, as it shapes and is shaped within and through social practices, by which and through which the subjects capture and communicate in a rational manner their interpretations about the social reality. The social, however, practices are related to some extent with pedagogical practices and, therefore, they articulate and are articulated within and through specific pedagogical discourses, which lead us to conclude that the social practices of the discourse have an extensive pedagogical role. So, following the international discussion, where the term “literacy” is the interpretative matrix for a wider range of social practices, it is demonstrated for Greece -in relation to pedagogical practices– that it is necessary to go beyond the traditional school boundaries as being the exclusive and privileged field of Pedagogy, a move which in other European countries constitutes an obvious reality for decades. Furthermore, the fact that references to religious discourses hold a prominent position in the conceptual mechanisms that shape and are shaped within and through the ways which legitimate and justify without pretence imperialistic interventions in different parts of the world, highlights the importance and the necessity of preparing this thesis. The method which we used is Critical Discourse Analysis, as defined and shaped mainly by T. Van Dijk and R. Wodak, while scientific paradigms for both, our theoretical and our methodological approach, were the extremely interesting projects performed with this specific methodological tool in individual research works in the Pedagogical Department of Primary Education in the Aristotle University of Thessaloniki –in the Direction "Education and Social Exclusion" - as part of the Postgraduate Program. In our research, we tried to present and to discuss those elements, which refer to the ideological role of religious discourses and to the fact of how they build social identities. In this direction, and given our position that the discourse is connected not only with synchronical but also with diachronical events, and the fact that the pictures and considerations of each discourse are always explicitly or implicitly constituting a political position, we tried to highlight the assumptions of each case about the religious phenomenon and generally the actions of faithful people and also the images about the religious subject, the society, the social relations and the model social practice, as well as the consequences-proposals for the courses in religious literacy in compulsory education. The research revealed a number of interesting points, such as the fact that the empirical and the theoretical emergence of these findings could be classified along three axes: a) the ideological construction and the definition of the "inner group" as opposed to the group members of the "others", b) the (re)production or the controversy of the dominant ideologies and power relations in Greek society and c) the fact that the courses in religious literacy in the Greek educational system were and continue to be an ongoing political and social issue.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή ασχολείται με το θρησκευτικό Λόγο (religious Discourse) και κατ’ επέκταση το θρησκευτικό γραμματισμό (religious literacy) που υλοποιείται στη χώρα μας, μέσα από τη μελέτη τριών χαρακτηριστικών/διακριτών περιπτώσεων Ορθόδοξου Λόγου. Η ενασχόλησή μας με το θρησκευτικό Λόγο, ως μέρος του ευρύτερου Λόγου, προέρχεται από το ενδιαφέρον μας για την Πράξη, καθώς αυτός διαμορφώνει αλλά και διαμορφώνεται μέσα σε και μέσα από κοινωνικές πρακτικές, με τις οποίες και μέσα από τις οποίες τα υποκείμενα συλλαμβάνουν και επικοινωνούν με έλλογο τρόπο τις ερμηνείες τους για την κοινωνική πραγματικότητα. Οι κοινωνικές, όμως, πρακτικές σχετίζονται σε κάποιο βαθμό με παιδαγωγικές πρακτικές και, συνεπώς, αρθρώνουν αλλά και αρθρώνονται μέσα σε και μέσα από συγκεκριμένους παιδαγωγικούς Λόγους, γεγονός που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι κοινωνικές πρακτικές του Λόγου διαπαιδαγωγούν. Έτσι, ακολουθώντας και τη διεθνή βιβλιογραφία, όπου ο όρος γραμματισμός (literacy) αποτελεί την ερμηνευτική μήτρα για μια ευρύτερη γκάμα κοινωνικών πρακτικών, καταδεικνύεται και στην Ελλάδα -σε σχέση με τις παιδαγωγικές πρακτικές- η αναγκαιότητα της υπέρβασης των παραδοσιακών ορίων του σχολείου ως αποκλειστικού και προνομιακού πεδίου της Παιδαγωγικής, γεγονός που στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες αποτελεί εδώ και δεκαετίες αυτονόητη πραγματικότητα. Επιπροσθέτως, το γεγονός ότι οι αναφορές στο θρησκευτικό Λόγο κατέχουν περίοπτη θέση στους εννοιολογικούς μηχανισμούς που διαμορφώνουν αλλά και διαμορφώνονται μέσα σε και μέσα από «νομιμοφανείς» τρόπους αιτιολόγησης ωμών και με χωρίς προσχήματα ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων σε διάφορα σημεία του πλανήτη, αναδεικνύει τη σπουδαιότητα αλλά και την αναγκαιότητα εκπόνησης της παρούσας διατριβής. Η μέθοδος που χρησιμοποιήσαμε είναι η Κριτική Ανάλυση Λόγου, όπως ορίστηκε και διαμορφώθηκε κυρίως από τους T. Van Dijk και τη R. Wodak, ενώ επιστημονικά παραδείγματα τόσο για τη θεωρητική όσο και τη μεθοδολογική προσέγγισή μας αποτέλεσαν οι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες δουλειές που πραγματοποιήθηκαν με το συγκεκριμένο μεθοδολογικό εργαλείο σε επιμέρους ερευνητικές εργασίες στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης -στην Κατεύθυνση «Εκπαίδευση και Κοινωνικός Αποκλεισμός»- στα πλαίσια του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών. Στην έρευνά μας προσπαθήσαμε να παρουσιάσουμε και να συζητήσουμε εκείνα τα στοιχεία, τα οποία αναφέρονται στον ιδεολογικό ρόλο του θρησκευτικού Λόγου και στο πώς αυτός κατασκευάζει κοινωνικές ταυτότητες. Σε αυτήν τη διάσταση, και με δεδομένη τη θέση μας ότι ο Λόγος συνδέεται όχι μόνο με συγχρονικά αλλά και με διαχρονικά γεγονότα, αλλά και το γεγονός ότι οι εικόνες και οι θεωρήσεις του εκάστοτε Λόγου αποτελούν πάντα με ρητό ή άρρητο τρόπο και μία πολιτική θέση, προσπαθήσαμε να αναδείξουμε τις παραδοχές της κάθε περίπτωσης, τόσο ως προς το θρησκευτικό φαινόμενο και γενικότερα το «θρησκεύεσθαι» όσο και ως προς την εικόνα που διαμορφώνει για το θρησκευόμενο υποκείμενο, την κοινωνία, τις κοινωνικές σχέσεις, την πρότυπη κοινωνική πρακτική, όπως και τις συνέπειες-προτάσεις σε σχέση με το μάθημα των θρησκευτικών. Η έρευνα έδωσε μια σειρά από ενδιαφέροντα ευρήματα, όπως το γεγονός ότι η εμπειρική και θεωρητική ανάδειξη τους μπορούσε να ταξινομηθεί γύρω από τρεις άξονες: α) την ιδεολογική κατασκευή και τον ορισμό των μελών της «εσω-ομάδας» σε αντιδιαστολή με τα μέλη της ομάδας των «άλλων», β) την (ανα)παραγωγή ή την αμφισβήτηση των κυρίαρχων ιδεολογιών και των σχέσεων εξουσίας στην ελληνική κοινωνία και γ) το γεγονός ότι το μάθημα των θρησκευτικών αποτέλεσε και αποτελεί ένα συνεχές πολιτικό και κοινωνικό διακύβευμα στο χώρο του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος.