Κοινωνία και πολιτισμός του ελληνορθόδοξου κόσμου της Βενετίας τον 17ο αιώνα: έργα τέχνης και αντικείμενα υλικού βίου από αρχειακές πηγές

Abstract

This thesis studied the material culture of Greeks who settled in Venice in the 17th century, permanently or temporarily, developed economic activities and participated in the social life of the city. The subject matter was explored through archival research undertaken by the author on two important groups of notary documents, namely wills and post-mortem inventari, i.e. the recording of movable property after the death of Greek testators. Research was carried out in archives belonging to the State Archive of Venice (Archivio di Stato di Venezia), as well as the Archive of the Hellenic Institute in Venice (AEIB).The aim of the research and study of the archival material was to record the luxury objects and works of art, as well as household utensils, found at the houses of Greeks in Venice at the time. Objects of material culture are indicative of the wealth and the aesthetic preferences of specific families and by extension a specific social group. Accordingly, as material objects become markers of aesthetic trends, level of education and economic power, their study can offer new parameters for the exploration of the household microcosm and the daily lives of Greeks in Venice. In parallel, through the wills and the inventari, the thesis also uncovers the social and familial bonds between the members of the Greek Confraternity, their economic and intellectual development, their habits as consumers, their integration to the social fabric of the city of Venice, as well as their aesthetic preferences as they developed in time. The thesis focused on the detailed presentation of representative cases from the archives: they were men and women of Greek descent, with the typical characteristics of their social and professional classes which were also reflected in their lifestyle, especially in the kind, quality and quantity of the material goods in their possession.Because of the fact that archives usually provide insufficient descriptions for the movable property of a household, their presentation in this thesis was enriched by the use of illustrations and their comparison with the objects that had been recorded in the archives. Thus, the thesis studies two different sources, wills and inventories of personal property, making use of the information provided by the archives in direct comparison with those objects that are depicted in works of art and those that have survived in museum collections. Greeks in Venice were typically receptive in their acceptance of the Venetian way of life, manifest in their widespread possession and disposal of material goods especially during the second half of the 17th century, and the following of a common cultural course along with the dominant ethnic group, the Venetians. An examination of the inventories of personal property reveals this cultural convergence, especially as far as objects of daily use in the household are concerned. Paintings, though, could be considered as elements of cultural difference, since numerous icons were recorded even in the poorest of the Greek households. Thus, the portable icon became the single object with lasting and timeless presence in the inventories of the personal property of Greeks, functioning as their main distinctive feature with all the following characteristics: object of religious worship and symbol of the Orthodox faith; a link to the past as a relic bequeathed from one generation to the next; a consummation of aesthetic preference and an expression of the work of art alla greca; a measure of economic power, to be bartered or invested.The contribution of this thesis lies in the processing of data from the rich archives comprising wills and inventories of the personal property of Greeks in Venice during the 17th century, aiming to emphasize material goods as a most prominent expression of private lives in the household as well as social life as it developed within the framework of a city that was central to the civilization of Western Europe. Thus, in deciphering aesthetic, intellectual and material trends in the Greek population of Venice, as documented through the archives, it appears that material goods, whether works of art or objects of daily usage, reveal the mindset and status of their Greek testators.

Αντικείμενο μελέτης της παρούσας διατριβής αποτελεί ο υλικός πολιτισμός των Ελλήνων της Βενετίας, οι οποίοι στη διάρκεια του 17ου αιώνα είχαν εγκατασταθεί μόνιμα ή προσωρινά στην πόλη, αναπτύσσοντας έντονη οικονομική δραστηριότητα και συμμετέχοντας στο κοινωνικό γίγνεσθαι της πόλης. Η εξέταση του θέματος πραγματοποιήθηκε μέσα από αρχειακή έρευνα που εστίασε σε δύο ομάδες νοταριακών εγγράφων: Τις διαθήκες και τα post-mortem inventari, δηλαδή τις μετά θάνατον καταγραφές κινητής περιουσίας των Ελλήνων διαθετών. Το αρχειακό υλικό εντοπίστηκε σε αρχειακές σειρές που απόκεινται στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας (Archivio di Stato di Venezia, ASV), καθώς και στο Αρχείο του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας (ΑΕΙΒ). Κεντρικό ζητούμενο στη διαδικασία έρευνας και μελέτης του αρχειακού υλικού αποτελεί η καταγραφή τόσο των πολυτελών αντικειμένων και των έργων τέχνης που κοσμούσαν τις ελληνικές οικίες της Βενετίας όσο και των αντικειμένων καθημερινής χρήσης. Το υλικό αγαθό συνιστά ένδειξη των οικονομικών δυνατοτήτων αλλά και των αισθητικών προτιμήσεων ενός συγκεκριμένου οικογενειακού πυρήνα και κατ’ επέκταση μιας κοινωνικής ή εθνικής ομάδας. Έτσι, καθώς το υλικό αντικείμενο ανάγεται σε δείκτη της αισθητικής κατεύθυνσης, του μορφωτικού επιπέδου, της οικονομικής δύναμης ή ένδειας του ιδιοκτήτη, συνεισφέρει νέες παραμέτρους στη διερεύνηση του οικιακού μικρόκοσμου και του υλικού καθημερινού βίου των Ελλήνων της Βενετίας. Παράλληλα, μέσω των διαθηκών και των ευρετηρίων κινητής περιουσίας, φωτίζονται παράμετροι όπως οι κοινωνικοί και οικογενειακοί δεσμοί που αναπτύχθηκαν ανάμεσα σε μέλη της ελληνικής Αδελφότητας της Βενετίας, το οικονομικό και πνευματικό τους επίπεδο, η προσαρμογή στον κοινωνικό ιστό της πόλης, οι καταναλωτικές συνήθειες, η εξέλιξη των αισθητικών τους προτιμήσεων. Για τη συγκεκριμένη μελέτη επιλέχθηκε η αναλυτική παρουσίαση αντιπροσωπευτικών αρχειακών περιπτώσεων· πρόκειται για γυναίκες και άνδρες ελληνικής καταγωγής, που έφεραν χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κοινωνικής και επαγγελματικής τους ομάδας, τα οποία αντικατοπτρίζονταν εν πολλοίς στο επίπεδο του υλικού τους βίου, δηλαδή στο είδος, την ποιότητα και τις ποσότητες υλικών αγαθών που διέθεταν.Καθώς οι αρχειακές πληροφορίες συνήθως μάς παρέχουν λιγοστά στοιχεία περιγραφής για τα υπό εξέταση κινητά αγαθά του οικιακού περιβάλλοντος, ανατρέχουμε στην επικουρική λειτουργία του εικονογραφικού υλικού και στη σύγκριση των αρχειακά καταγραμμένων κινητών αγαθών με τα απεικονιζόμενα. Η παρούσα μελέτη, λοιπόν, εξετάζει τις δύο διαφορετικές αυτές πηγές, τις διαθήκες και τις καταγραφές κινητής περιουσίας, αξιοποιώντας τις πληροφορίες του αρχειακού υλικού σε συνάφεια με αντικείμενα που είτε απεικονίζονται σε έργα τέχνης είτε φυλάσσονται σε μουσειακές συλλογές. Η συγκρότηση του υλικού βίου των Ελλήνων της Βενετίας χαρακτηρίζεται από αίσθημα δεκτικότητας και αποδοχής του βενετικού τρόπου ζωής, ευρεία κατοχή και διάθεση υλικών αγαθών ‒ιδίως για το δεύτερο μισό του αιώνα του 17ου αιώνα‒, κοινή πολιτισμική πορεία με την κυρίαρχη εθνική ομάδα, τους Βενετούς. Σε ελληνικές καταγραφές κινητής περιουσίας διαπιστώνονται στοιχεία πολιτισμικής σύγκλισης με αντίστοιχα inventari Βενετών, κυρίως ως προς τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης. Αν αναζητήσουμε στοιχεία ετερότητας, θα πρέπει να επισημανθεί το πεδίο των ζωγραφικών έργων, καθώς σημειώνεται μεγάλος αριθμός εικόνων, ακόμη και στις περιπτώσεις φτωχικών ελληνικών οικιών. Η φορητή εικόνα, λοιπόν, αναδείχθηκε στο μοναδικό κινητό αντικείμενο με διαρκή και ισχυρή παρουσία στις ελληνικές καταγραφές κινητής περιουσίας, και λειτούργησε ως βασικό στοιχείο διαφοροποίησης, συμπυκνώνοντας όλα τα παρακάτω χαρακτηριστικά: λατρευτικό αντικείμενο και σύμβολο ορθόδοξης ευλάβειας και πίστης, συνδετικός κρίκος με το παρελθόν ως κειμήλιο που μεταβιβαζόταν και κληροδοτούνταν από γενιά σε γενιά, συμπύκνωση της αισθητικής προτίμησης και έκφρασης των Ελλήνων ως έργο τέχνης alla greca, μέτρο οικονομικής επιφάνειας, αγαθό ανταλλάξιμο και επενδύσιμο. Η συμβολή της μελέτης έγκειται στην επεξεργασία του πλούσιου αρχειακού υλικού, διαθηκών και ευρετηρίων κινητής περιουσίας Ελλήνων της Βενετίας στη διάρκεια του 17ου αιώνα, με σκοπό να αναδείξει το υλικό αντικείμενο ως κατεξοχήν μέσον έκφρασης του ιδιωτικού οικιακού βίου αλλά και της ευρύτερης κοινωνικής ζωής, όπως αναπτύχθηκε στο πλαίσιο μιας πόλης κεντρικής σημασίας για τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό. Επομένως, κατά τη διαδικασία αποκρυπτογράφησης των αισθητικών, πνευματικών και υλικών τάσεων και κατευθύνσεων του ελληνικού πληθυσμού της Βενετίας, φαίνεται πως το υλικό αγαθό, έργο τέχνης ή αντικείμενο καθημερινού βίου, εκφράζει την προσωπική αντίληψη και θέση των Ελλήνων διαθετών στον σύγχρονό τους κόσμο.