Η λατινομάθεια του Δημητρίου - Δανιήλ Φιλιππίδη (+ 1832): οι μεταφράσεις του Τρόγου και του Φλώρου

Abstract

Demetrius Daniel Philippides (born between 1750-1755 and died in 1832) – the scholar from Milies of Pilion, Greece – published in two consecutive years (1817-1818) his translations of two works of Latin historiography: the translation of Pompeus Trogus’ Historiae Philippicae in 1817 – in fact, the translation of Justin’s epitomy of the work since the original has not survived – and the translation of Annius Florus’ Epitome rerum romanarum in 1818. The works have been translated into the Aeolodōrique dialect, that is the spoken language that was of the time. In this study the above – mentioned translated works are examined in comparison with their Latin originals. It is thus claimed that Philippides makes use of the same translation techniques in both translations. He uses the same translation techniques (addition and omission of words, clarifying correlative clauses, one-word translation of various phrases, change of word-order, change of indirect into direct speech, participle analysis, sentence merging, elision of figures of speech etc.) as well as extensive comments of variable content at the bottom of the pages (philological, historical, moralistic, pedagogical, geographical etc.). By use of examining both the translation techniques and the footnotes in which Philippides deals with the Latin language and literature as well with Roman culture in general, it is inferred that the level of his Latin education is extremely high. The post-byzantine scholar produces literal translations in Greek but at the same time these very translations are disassociated from the original and thus established themselves as independent, self-existent literary works. However, Philippides’ Latin education is not become evident only by means to the translation of Latin works. He reveals the extent of his Latin knowledge in other original works or even translations too of works which are not belonging to the Latin literature. Hence, in the translation of Lalande’s Astronomy (1803) he transfers into the greek spoken language, extracts of Roman poets (like Vergil, Ovid, Horace, Tibullus, Lucan, Manilius and the neo-latin Georgius Buchananus) and of prose writers (like Cicero and Pliny the older), also cited in the Latin original. In his Apopēra analyseōs tou nooumenou (1817) it is more than evident that he is fully aware of another dimension of the Latin language; the use in Latin scientific terminology, since the work is full of animal, plant and insect names established by Charles Linnaeus. Therefore, Philippides’ Latin education is considered complete and multidimensional. Philippides uses the Latin language skillfully when he translates literary Latin works as well as scientific terminology. Our scholar undoubtedly establishes himself as one of the best representatives of the post-byzantine Latinitas.

Ο λόγιος Δημήτριος Δανιήλ Φιλιππίδης (1750 έως 1755 – 1832) από τις Μηλιές του Πηλίου εκδίδει σε δύο συναπτά έτη (1817 και 1818) τις δύο του μεταφράσεις έργων λατινικής ιστοριογραφίας• τις Historiae Philippicae του Πομπηίου Τρόγου (την επιτομή, βέβαια, του Ιουστίνου, αφού το πρωτότυπο έργο δεν σώζεται) το 1817 και την Epitome rerum Romanarum του Αννίου Φλώρου το 1818. Η γλώσσα των μεταφράσεων είναι η «αιολοδωρική», η ομιλουμένη ελληνική, δηλαδή, της εποχής. Στην παρούσα εργασία μελετούμε αυτά τα δύο πονήματα κατ’ αντιβολή με τα λατινικά πρωτότυπα έργα. Διαπιστώνουμε ότι ο Φιλιππίδης ακολουθεί κοινή μεταφραστική πρακτική και στις δύο αποδόσεις του. Χρησιμοποιεί κοινές μεταφραστικές τεχνικές (προσθήκες και παραλείψεις λέξεων, «ερμηνευτικά παρατακτικά ζεύγη», μονολεκτική απόδοση λέξεων, αντιστροφή σειράς λέξεων, μετατροπή πλαγίου λόγου σε ευθύ, ανάλυση μετοχών, σύμπτυξη προτάσεων, κατάργηση σχημάτων λόγου κλπ.), καθώς και πλούσια υποσελίδα σημειώματα ποικίλου περιεχομένου (φιλολογικά, ιστορικά, ηθικολογικά, παιδαγωγικά, γεωγραφικά κλπ.). Ερευνώντας τις μεταφραστικές τεχνικές και τις υποσημειώσεις στις οποίες ο Φιλιππίδης ασχολείται με τη λατινική γλώσσα, λογοτεχνία και ρωμαϊκό πολιτισμό γενικότερα, συμπεραίνουμε ότι η λατινομάθειά του βρίσκεται σε πολύ υψηλό επίπεδο. Οι ελληνικές αποδόσεις του μεταβυζαντινού λογίου είναι πιστές στο πρωτότυπο, αλλά παράλληλα αυτονομούνται από αυτό και οι μεταφράσεις του καθίστανται ανεξάρτητο, αυθύπαρκτο λογοτέχνημα. Η λατινική παιδεία του Φιλιππίδη δεν εξαντλείται, όμως, στις μεταφράσεις λατινικών έργων. Και σε άλλα έργα του, πρωτότυπα ή μεταφράσεις, που δεν σχετίζονται με τη λατινική λογοτεχνία, αποδεικνύει την ευρεία λατινομάθειά του. Έτσι, στη μετάφραση της ᾽Αστρονομίας του Lalande (1803) αποδίδει στην ομιλουμένη ελληνική αποσπάσματα Ρωμαίων ποιητών (Βεργίλιος, Οβίδιος, Οράτιος, Τίβουλλος, Λουκανός, Μανίλιος έως και o νεολατίνος Georgius Buchananus) και πεζογράφων (Κικέρων και Πλίνιος ο Πρεσβύτερος), τα οποία στα πρωτότυπα έργα παρατίθενται στη λατινική. Στην ᾽Απόπειρα ἀναλύσεως τοῦ νοουμένου (1817) μάς αποκαλύπτει ότι γνωρίζει άριστα και μια άλλη διάσταση της λατινικής• τη χρήση της στην επιστημονική ορολογία. Η λατινομάθεια, λοιπόν, του Φιλιππίδη είναι πλήρης και πολυεπίπεδη: ο μεταβυζαντινός αυτός λόγιος κατέχει στην εντέλεια τη λατινική γλώσσα και γραμματεία καθώς και τη ρωμαϊκή ιστορία και γενικά το ρωμαϊκό πολιτισμό. Η λατινομάθειά του επίσης δεν είναι μόνο αρχαιογνωστικού χαρακτήρα αλλά συνδέεται και με το επιστημονικό παρόν, εφόσον εφαρμόζεται στις φυσικές επιστήμες της εποχής του. Αξίζει επίσης να υπογραμμίσουμε την πρακτική και όχι θεωρητική διάσταση αυτής της λατινομάθειας: σκοπός του Φιλιππίδη είναι να μεταδώσει τη γνώση της αρχαιότητας στους συμπατριώτες του και κυρίως να τους διδάξει με βάση το παρελθόν για το παρόν. Ο λόγιός μας, αναντίρρητα, υπήρξε ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους της μεταβυζαντινής Latinitas.