Εορτές και ύμνοι στο λειτουργικό βιβλίο Πεντηκοστάριον: συμβολή στήν μελέτη της δομής καί τού περιεχομένου του

Abstract

In this work the subject of study and research is the Pentecostarion, which is in use in Church and refers to the period of the Pentecost. For the conduct of the research we used the Πεντηκοστάριον Χαρμόσυνον published by the Apostolic Diakonia of the Church of Greece (Athens 2002).Aim of this work is to examine and present unknown -until today- aspects, related to the heortological circle and the hymnography of Pentecostarion. The method, which we basically is followed, is proportionate to the historical and philological character and purpose of this study. However, during the course of the study we ascertained that the examination of a hymn or a celebration is complete, when parallel to the historical and philological dimension we study the theological content too. Therefore, the negotiation of the subjects of this work is fulfilled under the historical, philological and theological vision of feasts and hymns.In the first part we mention on the structure of the Pentecost. In the first chapter of this part we briefly present the historical evolution and formation of the liturgical collection of the Pentecostarion, which is in use.In the second chapter we analyze the heortological cycle of the Pentecost' s period. In the course of negotiation with the heortological subjects are enlightened some imperceptible and difficult to interpret aspects of the feasts, which are related with the Myrrhbearers' Sunday, the Mid-pentecost, the All Souls' Day and the feast of the Holy Spirit.The theme of the third chapter concerns the hymnographical material and the poets of the Pentecostarion. The hymnographical material consists of the hymns of the mainly Pentecostarion, which are the subject of our study, and a large part of the hymnographical material of the Octoechos and the Parakletike. In this chapter we also refer to the sidestepping of the triodia of the Pentecostarion, we indicate in the order of feasts the works of poets, which are inscribed in the printed Pentecostarion and next we indicate those works projects whose the authorship has been determined by specific scientific studies. Furthermore, we interprete the names Arklas and Koumoulas and we consider that these names are probably referred to St. John of Damascus.In the second part of our work we refer to the content of the hymns. In the first chapter we attempt the systematic study and the synthetic presentation of the themes in the entire hymnographical material of the mainly Pentecostarion. At the same time we bring out the expressive richness (specific forms of structure, expressive media), with which the poet attaches the meanings.In the second chapter we record words of the hymns of the mainly Pentecostarion, especially once called in Greek literature. Also we quote words in which the poets give a new content, beyond the literal or the usual metaphorical sense.Finally, in the Appendix we cite a catalogue of the saved handwritten Pentecostaria of Mount Athos, an index of the hymns of the mainly Pentecostarion and a list of these hymns in alphabetical order, by feast and type.

Στην παρούσα εργασία αντικείμενο μελέτης και έρευνας αποτελεί το εν χρήσει Πεντηκοστάριον, το λειτουργικό εκείνο βιβλίο που καλύπτει εορτολογικά την περίοδο της Πεντηκοστής. Για την διεξαγωγή της έρευνας χρησιμοποιήσαμε το Πεντηκοστάριον Χαρμόσυνον των εκδόσεων της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος (Αθήνα 2002).Σκόπος της εργασίας αυτής είναι η εξέταση και παρουσίαση αγνώστων μέχρι σήμερα πτυχών, που σχετίζονται με τον εορτολογικό κύκλο και την υμνογραφία του Πεντηκοσταρίου. Η μέθοδος, την οποία κατά βάσιν ακολουθήσαμε, είναι ανάλογη προς τον ιστορικοφιλολογικό χαρακτήρα και σκοπό της παρούσης μελέτης. Κατά την πορεία όμως της μελέτης διαπιστώσαμε ότι η εξέταση ενός ύμνου ή μιας εορτής είναι πλήρης, όταν παράλληλα προς την ιστορική και φιλολογική τους διάσταση μελετάται και το θεολογικό τους περιεχόμενο. Επομένως, η διαπραγμάτευση των θεμάτων της εργασίας γίνεται υπό την ιστορική, φιλολογική και θεολογική θεώρηση των εορτών και των ύμνων.Στο πρώτο μέρος του πονήματος μας αναφερόμαστε στην δομή του Πεντηκοσταρίου. Στο πρώτο κεφάλαιο του μέρους αυτού παρουσιάζουμε με συντομία την ιστορική εξέλιξη και διαμόρφωση της εν χρήσει λειτουργικής συλλογής του Πεντηκοσταρίου.Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύουμε τον εορτολογικό κύκλο της περιόδου της Πεντηκοστής. Στην πορεία διαπραγμάτευσης των εορτολογικών θεμάτων φωτίζονται ορισμένες δυσδιάκριτες και δυσερμήνευτες πλευρές κάποιων εορτών, που σχετίζονται με την Κυριακή των Μυροφόρων, την Μεσοπεντηκοστή, το Ψυχοσάββατο και την εορτή του Αγίου Πνεύματος.Η θεματολογία του τρίτου κεφαλαίου του πρώτου μέρους αφορά στο υμνογραφικό υλικό και τους ποιητές του εν χρήσει εντύπου Πεντηκοσταρίου. Η υμνογραφική ύλη που εμπεριέχεται σε αυτό αποτελείται από τους ύμνους του κυρίως Πεντηκοσταρίου, οι οποίοι αποτελούν αντικείμενο μελέτης της παρούσης εργασίας, και από ένα μεγάλο μέρος του υμνογραφικού υλικού της Οκτωήχου και της Παρακλητικής. Επίσης, στο κεφάλαιο αυτό αναφερόμαστε στον παραμερισμό των τριωδίων του Πεντηκοσταρίου, παραθέτουμε κατά την σειρά των εορτών τα έργα των ποιητών, τα οποία στο έντυπο Πεντηκοστάριο φέρουν επιγραφή, και ακολούθως τα έργα εκείνα, των οποίων η πατρότητα έχει προσδιοριστεί με συγκεκριμένες επιστημονικές μελέτες. Ακόμη, ερμηνεύουμε τα ονόματα Αρκλάς και Κούμουλος, θεωρώντας ότι πιθανόν αναφέρονται στο πρόσωπο του αγ. Ιωάννου του Δαμασκηνού.Στο δεύτερο μέρος της εργασίας μας κάνουμε αναφορά στο περιεχόμενο των ύμνων. Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρούμε την συστηματική μελέτη και συνθετική παρουσίαση της θεματολογίας ολόκληρου του υμνογραφικού υλικού του κυρίως Πεντηκοσταρίου, προβάλλοντας συγχρόνως τον εκφραστικό πλούτο (ιδιάζουσες μορφές συντάξεις, εκφραστικά μέσα), με τον οποίο οι ποιητές αποδίδουν τα νοήματα.Στο δεύτερο κεφάλαιο του δευτέρου μέρους καταγράφουμε λέξεις των ύμνων του Πεντηκοσταρίου, άπαξ λεγόμενες στην ελληνική γραμματεία. Επίσης, αναφέρουμε λέξεις, στις οποίες οι ποιητές προσδίδουν νέο περιεχόμενο, πέραν της κυριολεκτικής ή συνήθους μεταφορικής σημασίας τους.Τέλος, στο Παράρτημα παραθέτουμε κατάλογο με τα σωζόμενα χειρόγραφα Πεντηκοστάρια του Αγίου Όρους, ευρετήριο των ύμνων του κυρίως Πεντηκοσταρίου και κατάλογο των αυτών ύμνων σε αλφαβητική σειρά, ανά εορτή και κατά είδος