Βιβλιογράφηση ελληνικών παλαιτύπων παθολογίας: η εξέλιξη της ελληνικής ιατρικής σκέψης από τον 18ο μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

Abstract

The aim of this study is the systematic recording and review of Greek books of Internal Medicine published in the 18th and 19th century, in an effort to give an insight into the evolution of Greek medicine and to illuminate how the printed book reflected the creation, development, diffusion and acceptance of knowledge in this significant field of medicine. For this purpose, we studied a total of 189 titles (222 volumes) in the broad field of Internal Medicine, all written in Greek language and published between 1700 and 1900. A key criterion was the possibility to access the books, so we included only books that could be found in the major libraries of the country. After describing each book in detail we presented the content of its preface, which usually contained valuable information concerning not only the book itself, but also the cultural and social culture of the time. We ascertained that the establishment of the Athens Medical School in 1937 marked an increase in the quantity of medical literature, an increase imposed by the needs of the University students and the growing number of doctors. Nearly one third of the examined books were translations, since translating foreign titles was considered by Greek doctors the most effective way to stay informed and to contribute to the advancement of Greek Medicine. The criteria for selecting the appropriate book to translate typically were the reputation of the foreign writer, the overall impact and acceptance of the original, the organization, structure and currency of its contents, and its evident relevance to student needs. In most cases, the Greek editions were significantly updated and further expanded by the translators. The publication of books had faced many obstacles, the main ones being the lack of funding and the absence of the infrastructure necessary to conduct research and produce new knowledge. In addition, those engaged in scientific writing encountered major problems when they first attempted to establish the Greek medical terminology. Despite the difficulties and the obstacles of the time Greek doctors had not missed the scientific developments and maintained a high level of awareness. They had written books that were in line with the advances taking place in Europe they had been aware of the latest literature they translated foreign books immediately after their publication abroad and they managed to form a core medical literature which transmitted in Greece the current knowledge on diseases etiology nature and treatment.

Αντικείμενο της διατριβής είναι η συστηματική καταγραφή και μελέτη των ελληνικών συγγραμμάτων Παθολογίας, που εκδόθηκαν τον 18ο και 19ο αιώνα, με σκοπό να δοθεί το στίγμα της ελληνικής Παθολογίας στη διάρκεια αυτών των 150 περίπου ετών και να αναδειχθεί ο τρόπος με τον οποίο το έντυπο βιβλίο αντικατοπτρίζει τη δημιουργία, την ανάπτυξη, τη διάχυση και την αποδοχή της γνώσης σε αυτόν τον βασικό κλάδο της Ιατρικής. Παρουσιάζονται συνολικά 189 τίτλοι (222 τόμοι), γραμμένοι στην ελληνική γλώσσα, πρωτότυποι ή μεταφρασμένοι, που εκδόθηκαν το διάστημα 1700-1900 και εντάσσονται στον ευρύτερο κλάδο της Παθολογίας. Έχουν συμπεριληφθεί εγχειρίδια γενικής και ειδικής παθολογίας, νοσολογίας, διαγνωστικής και θεραπευτικής, βιβλία επιμέρους κλάδων, όπως η δερματολογία ή η γυναικολογία, συγγράμματα που εξετάζουν επιδημικές ασθένειες και νοσολογικές οντότητες που απαντούσαν συχνά στην Ελλάδα και αποτελούν αντικείμενο της Παθολογίας, διατριβές διδακτορικές και επί υφηγεσία, καθώς και ορισμένοι εκλαϊκευμένοι ιατρικοί οδηγοί. Βασικό κριτήριο ήταν η καταγραφή από αυτοψία, γι’ αυτό και συμπεριλήφθησαν μόνο τα έργα που μπόρεσαν να εντοπιστούν σε μεγάλες βιβλιοθήκες της χώρας. Μετά την αναλυτική περιγραφή, παρουσιάζονται οι πρόλογοι, που αποτελούν πηγή πολύτιμων πληροφοριών όχι μόνο για τα ίδια τα βιβλία, το περιεχόμενό τους, τους σκοπούς συγγραφής, τις πηγές που χρησιμοποιήθηκαν και τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι συγγραφείς, αλλά και για το γενικότερο πνευματικό και κοινωνικό κλίμα της εποχής. Τέλος, παρουσιάζονται τα περιεχόμενα κάθε συγγράμματος. Διαπιστώθηκε πως η μεγάλη έκρηξη στην έκδοση βιβλίων Παθολογίας σημειώθηκε μετά την ίδρυση της Ιατρικής Σχολής του Οθώνειου Πανεπιστημίου, σε μια προσπάθεια να καλυφθούν οι ανάγκες των φοιτητών σε διδακτικά συγγράμματα, αλλά και οι ανάγκες για ενημέρωση ενός ολοένα αυξανόμενου αριθμού ιατρών. Το ένα τρίτο περίπου των βιβλίων που εξετάστηκαν αποτελούν μεταφράσεις, καθώς αυτήν την περίοδο το προσφορότερο μέσο για την ανάπτυξη της ελληνικής ιατρικής και την ενημέρωση των Ελλήνων ιατρών θεωρείται η μετάφραση ξένων συγγραμμάτων. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα περιεχόμενα των ευρωπαϊκών συγγραμμάτων εμπλουτίζονται από τους μεταφραστές με νεώτερα δεδομένα, με προσωπικές παρατηρήσεις ή με επιπλέον κεφάλαια. Η έκδοση των βιβλίων προσκρούει σε πολλά εμπόδια, κυριότερα από τα οποία είναι η έλλειψη χρηματοδότησης και η απουσία υποδομών για τη διεξαγωγή έρευνας και την παραγωγή νέας γνώσης. Επιπλέον, όσοι ασχολούνται με την επιστημονική συγγραφή έρχονται αντιμέτωποι με το πρόβλημα της καθιέρωσης ελληνικών ιατρικών όρων, αλλά και με το γενικότερο γλωσσικό πρόβλημα της εποχής, που δημιουργεί σύγχυση στην επιλογή της έκφρασης. Παρά τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες, οι Έλληνες ιατροί δεν χάνουν την επαφή τους με τις επιστημονικές εξελίξεις και διατηρούν υψηλό επίπεδο ενημέρωσης. Γράφουν βιβλία που συνάδουν με τις προόδους της Παθολογίας στην Ευρώπη, γνωρίζουν και χρησιμοποιούν την πρόσφατη ξένη βιβλιογραφία, μεταφράζουν κλασικά συγγράμματα αμέσως μετά την κυκλοφορία τους, και καταφέρνουν να συγκροτήσουν έναν πυρήνα ελληνικής ιατρικής βιβλιογραφίας, με γνώμονα τη μεταφορά και εμπέδωση των σύγχρονων επιστημονικών γνώσεων για την αιτιολογία, τη φύση και την αντιμετώπιση των ασθενειών.