Ακαδημαϊκές τάσεις της εκκλησιαστικής ζωγραφικής στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα: πολιτισμικά και εικονογραφικά ζητήματα

Abstract

The aim of the present thesis was the study of ecclesiastical painting in Greece from 1830 until the early 20th century. Main areas of research were Attic and Central Greece, Peloponnese, islands of central Aegean and South Thessaly. We followed a methodological scheme of four levels of analysis, which are: (a) the churches, the iconographic material and its iconographic analysis, (b) the artist and the stylistic trends, (c) the ideological and social background of the project, (d) the cultural and worship meaning. The main conclusions of our research are as follows: (a) The conditions of freedom created after 1830 helped the ecclesiastical arts to evolve in new ways with the construction of new large churches, the modern decoration and sponsorship activities of local communities. (b) As to the stylistic profile of the ecclesiastical art of the period under consideration, the prevailing view in the literature of a purely westernized orientation proved wrong. In fact, we record several stylistic trends, most of which are 'mixed' and derive their models from the post-Byzantine tradition and western art. (c) The representational system promoted by the official state and church institutions, which its basic principle was the "improvement" of Byzantine art in terms of drawing, perspective and style not entirely dominated. (d) Despite the deviations of the new artistic ideas from the Orthodox theology of the icon we believe that its value should be evaluated on the basis of the broad cultural, theological and ideological connotations of the season. (e) In terms of iconography influences from the West were selective. We see the repetition of past patterns and eclectic introduction of western motifs. Pure western themes are few and not widely spread. (f) This specific nature of the ecclesiastical painting art of the 19th century leads to new methodological interpretations. Therefore, we propose that should be created a new autonomous and interdisciplinary field of the "newest Greek ecclesiastical and religious art” starting from the early 18th century and extending until the post-modernist phase. This branch might borrow methodological tools from the Byzantine Archaeology, History of Art, Theology, Social Anthropology, Cultural Studies (visual studies and visual piety) and compose new interpretative schemes.

Σκοπός της διατριβής ήταν η μελέτη της εκκλησιαστικής ζωγραφικής στην Ελλάδα από το 1830 μέχρι τις αρχές του 20ου αι. Κύριες περιοχές έρευνας ήταν η Στερεά Ελλάδα, η Πελοπόννησος, τα νησιά του κεντρικού Αιγαίου και η νότια Θεσσαλία. Μεθοδολογικά ακολουθήσαμε ένα διεπιστημονικό σχήμα τεσσάρων επιπέδων ανάλυσης: (α) οι ναοί, οι τοπικές κοινωνίες, το εικονογραφικό υλικό και η εικονογραφική του ανάλυση, (β) ο καλλιτέχνης η εκπαίδευσή του και οι τεχνοτροπικές τάσεις, (γ) ο ιδεολογικός και ο κοινωνικός περίγυρος του έργου, (δ) η πολιτισμική και η λατρευτική νοηματοδότηση. Τα κύρια συμπεράσματα της έρευνάς μας είναι τα ακόλουθα: (α) Η ανέγερση νέων μεγάλων ναών μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους βοηθά την εκκλησιαστική τέχνη να εξελιχθεί σε νέους δρόμους. (β) Στο πεδίο της τεχνοτροπικής φυσιογνωμίας η επικρατούσα άποψη περί καθαρά δυτικότροπου προσανατολισμού της εκκλησιαστικής ζωγραφικής αποδεικνύεται εξαιρετικά γενικευτική. Στην πραγματικότητα καταγράφονται πολλές ζωγραφικές τάσεις, οι περισσότερες από τις οποίες έχουν «μεικτό» τεχνοτροπικό χαρακτήρα και αντλούν τα πρότυπά τους από τη μεταβυζαντινή παράδοση και τη δυτική τέχνη. (γ) Tο αναπαραστατικό σύστημα, που προωθούσαν το Κράτος και η Εκκλησία, το οποίο είχε ως βασικές αρχές τη «βελτίωση» της βυζαντινής τέχνης στο επίπεδο του σχεδίου, της προοπτικής και της τεχνοτροπίας δεν επικράτησε ολοκληρωτικά. (δ) Οι παρατηρούμενες αποκλίσεις των νέων καλλιτεχνικών ιδεών από την Ορθόδοξη θεολογία της εικόνας, θα πρέπει να εκτιμηθούν με βάση τα γενικότερα πολιτισμικά, θεολογικά και ιδεολογικά δεδομένα της εποχής. (ε) Από την άποψη της εικονογραφίας οι επιρροές από τη Δύση είχαν επιλεκτικό χαρακτήρα. Συχνά παρατηρείται η επανάληψη παλαιότερων προτύπων και η εκλεκτικιστική εισαγωγή δυτικών μοτίβων, ενώ λίγα ήταν τα καθαρά δυτικά θέματα. (στ) Ο ειδικός χαρακτήρας της εκκλησιαστικής ζωγραφικής της εποχής προκαλεί σε νέες μεθοδολογικές ερμηνείες. Για το σκοπό αυτό προτείνουμε τη δημιουργία ενός νέου ανεξάρτητου και διεπιστημονικού πεδίου της «νεότερης ελληνικής εκκλησιαστικής και θρησκευτικής τέχνης», με χρονολογικά όρια τις αρχές του 18ου αι. μέχρι τη σημερινή μετα-νεωτερική φάση. Μεθοδολογικά το νέο αυτό πεδίο μπορεί να συγκροτηθεί στα εφαπτόμενα όρια της Βυζαντινής Αρχαιολογίας, της Ιστορίας της Τέχνης, της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και των Πολιτισμικών Σπουδών.