Ποινές και κοινωνία στην βενετοκρατούμενη Κρήτη (16ος αιώνας)

Abstract

This dissertation, based on material of archives, shows aspects of society on the island of Crete under Venetian rule in the 16th (mainly) and 17th century through criminality and penal procedures. The 16th century was important because of the changes in the economic process of the states of western Europe and the eastern Mediterranean, which contributed to a change in the balance of powers among the western states. These, as well as the changes in religious issues in Christian Europe at the same period, heralded a period of transition in the formation of the modern European state, with particular characteristics and problems which continued into the 17th century and defined the procedures of the criminal code and punishment. The Venetian state, already at the maximum of its expansion at the dawn of the 16th century, demanded centralisation of power and legal organisation so as to achieve cohesion between the metropolis and its dominions and to cope with various problems. The century also ushered a period of crises for Crete, which were connected with criminality and the administration of justice. In the preface we present the archival sources, the methodology and we quote a brief structure of the study. In the introduction there is a brief reference to the history, institutions, administrative and social organisation and law of Venice and Crete and also to the problems that the metropolis and the dominion faced during the 16th century. In part A (“Justice Services and Society”) we examine the organisation and the composition of courts on the island (criminal and civil courts, superior and lower), in towns and the countryside, with references to the origin of their members (Venetians or members of the local elites), to the very often mutually overlapping competences and to similar institutions of Venice. We also present the policing services and other services of the courts and the causes of the malfunction of justice, in the cities and the countryside too. In part B (“Penal Procedure in the Venetian Crete”) we cope with the procedure of accusation but also the new judicial practices (delegazioni, rito of Council of Ten, servatis servandis) and interrogatory practices (confession with torture, statements, oath) of the new investigative process (inquisitorio) in the framework of a criminal trial, in the metropolis and the dominion. Subsequently, we examine in detail the kinds of the imposed penalties (fines, corporal punishments, incarceration, death penalty, exile, galley service) and their public and symbolic character, their differentiation according to social class, Venetian citizenship or not, sex, age, religion of the culprit. Finally, we examine the possibility of petition for and granting official pardon, either in Crete or in Venice. In part C (“Delinquency and Society in Crete”) we research the indictable offences for the society of that time, the presence at the sources concerning Crete of particular crimes and the rarity of others, the reasons that many of them were not prosecuted at the courts. We attempt the analysis of violence in cities and the countryside, with more specific references to culprits and victims, to the causes of it and its confrontation. There is special reference to all rowdy and marginal elements on the island (exiles, defaulters from justice, vagabonds, persuaders called bravi, robbers, fugitives, soldiers, populations living on the mountains with special privileges, e.g. in Sfakia), to particular forms of violence which derived from defending one’s honour (vendetta) and also to difficulty of establishing the levels of violence and criminality in Crete under Venetian rule. Then, we show various aspects of the penal procedure in Crete within the socio-economic and cultural framework: we examine the different treatment of groups of population (socio-economic, professional or ethnic groups with a different religious orientation, such as Jews), the participation of women and children in crimes and their punishment. More specifically, we examine the role of women in family life and their different treatment, in relation to men, in cases of adultery. In conclusion, we consider the criminal code and the punishments in relation to the local society and the metropolis, the rationalisation of the judicial system according to the needs, but also the undermining of justice, often by the state itself, either as an expression of a social and political crisis or depending on social and political necessity. Reference is made to the contexts of western European areas, and particularly the Venetian state, so that the case of Crete is seen as an indispensable part of the broader region. Finally, we quote publication of seven documents, table of the abbreviations and of the unpublished sources and bibliography (greek and foreign). Although the 16th century formed the starting point and the initial basis of this work, at this stage we re-elaborate on the thesis and reinforce it with material from the 17th century with the aim of publishing it.

Στην εργασία αναδεικνύονται όψεις της κοινωνίας στο νησί της βενετοκρατούμενης Κρήτης, κυρίως τον 16ο αλλά και 17ο αιώνα, μέσα από την εγκληματικότητα και την ποινική διαδικασία. Ο 16ος αιώνας υπήρξε σημαντικός για τις αλλαγές που σημειώθηκαν στην οικονομική πορεία των κρατών του δυτικού ευρωπαϊκού χώρου και της ανατολικής Μεσογείου, οι οποίες συνέβαλαν στην αλλαγή του συσχετισμού των δυνάμεων μεταξύ των δυτικών κρατών. Αυτές, όπως και οι αλλαγές σε θρησκευτικά ζητήματα, που συντελέστηκαν στη χριστιανική Ευρώπη την ίδια περίοδο, σηματοδότησαν μία μεταβατική περίοδο για τη διαμόρφωση του νεότερου ευρωπαϊκού κράτους με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και προβλήματα, τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στον 17ο αιώνα και να καθορίζουν τις διαδικασίες της ποινικής δικονομίας και τιμωρίας. Το βενετικό κράτος, ήδη στη μέγιστη έκτασή του στην αυγή του 16ου αιώνα, απαιτούσε συγκέντρωση εξουσίας και νομική οργάνωση για να επιτευχθεί η συνοχή μητρόπολης και κτήσεων και για να αντιμετωπιστούν ποικίλα προβλήματα. Όμως ο αιώνας σηματοδότησε και για την Κρήτη περίοδο κρίσεων που συνδέθηκαν με την εγκληματικότητα και την απονομή της δικαιοσύνης. Στον Πρόλογο παρουσιάζονται οι αρχειακές πηγές, η μεθοδολογία και παρατίθεται μια σύντομη διάρθρωση της μελέτης. Στην Εισαγωγή γίνεται σύντομη αναφορά στην ιστορία, στους θεσμούς, στη διοικητική και κοινωνική οργάνωση, στο δίκαιο Βενετίας και Κρήτης αλλά και στα προβλήματα που αντιμετώπισαν μητρόπολη και κτήση κατά τον 16ο αιώνα. Στο Α΄ μέρος («Υπηρεσίες της Δικαιοσύνης και Κοινωνία») εξετάζεται η οργάνωση και η σύνθεση των δικαστηρίων στο νησί (ανώτερα-κατώτερα, ποινικά-αστικά), στον χώρο της πόλης και της υπαίθρου, με αναφορές στην προέλευση των μελών τους (βενετοί ή μέλη των τοπικών ελίτ), στις συχνά αλληλο-επικαλυπτόμενες αρμοδιότητές τους και στους ανάλογους θεσμούς της μητρόπολης. Παρουσιάζονται, επίσης, τα σώματα αστυνόμευσης και άλλες υπηρεσίες των δικαστηρίων και τα αίτια της δυσλειτουργίας της δικαιοσύνης, επίσης στις πόλεις και στην ύπαιθρο. Στο Β΄ μέρος («Ποινική Διαδικασία στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη») εξετάζεται η διαδικασία της καταγγελίας αλλά και οι νέες δικαστικές (delegazioni, rito του Συμβουλίου των Δέκα, servatis servandis) και ανακριτικές πρακτικές (η ομολογία με βασανιστήρια, η κατάθεση, ο όρκος) της νέας ανακριτικής διαδικασίας (inquisitorio) στο πλαίσιο μιας ποινικής δίκης, στην μητρόπολη και στην Κρήτη. Στη συνέχεια, εξετάζονται αναλυτικά τα είδη των επιβαλλόμενων ποινών (τα χρηματικά πρόστιμα, οι σωματικές ποινές, η ποινή της φυλάκισης, η θανατική ποινή, η εξορία και η γαλέρα), ο δημόσιος και συμβολικός χαρακτήρας τους, η διαφοροποίησή τους ανάλογα με την κοινωνική καταγωγή, τη βενετική ή μη υπηκοότητα, το φύλο, την ηλικία, το θρήσκευμα του θύτη. Τέλος, εξετάζεται η δυνατότητα αίτησης για χάρη, τόσο στην Κρήτη όσο και στη μητρόπολη, και η απονομή χάριτος. Στο Γ΄ μέρος («Παραβατικότητα και Κοινωνία στην Κρήτη») διερευνώνται τα αξιόποινα για την κοινωνία της εποχής αδικήματα, η παρουσία συγκεκριμένων εγκλημάτων στις πηγές που αφορούν την Κρήτη και η σπανιότητα άλλων, οι λόγοι για τους οποίους πολλά από αυτά δεν διώκονταν από τα δικαστήρια. Επιχειρείται μία ανάλυση της βίας στην πόλη και στην ύπαιθρο, με ειδικότερες αναγωγές στους εμπλεκόμενους (θύτες και θύματα), στα αίτια και στην αντιμετώπισή της. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στα ταραχοποιά - περιθωριακά στοιχεία (εξόριστοι και φυγόδικοι-φυγόποινοι, περιπλανώμενοι, μπράβοι, ληστές, πρόσφυγες, στρατιώτες, κάτοικοι των Σφακίων), στις ιδιαίτερες μορφές βίας που απέρρεαν από την υπεράσπιση της τιμής (βεντέτα), αλλά και στις δυσκολίες αποτύπωσης των επιπέδων βίας και εγκληματικότητας στη βενετοκρατούμενη Κρήτη. Έπειτα, αναδεικνύονται πτυχές της ποινικής διαδικασίας στην Κρήτη ενταγμένες στο κοινωνικο-οικονομικό και πολιτισμικό πλαίσιο: εξετάζονται η διαφορετική αντιμετώπιση των πληθυσμιακών ομάδων (κοινωνικο-οικονομικών, επαγγελματικών και εθνοτικών ομάδων με διαφορετικό θρησκευτικό προσανατολισμό, όπως ήταν οι Εβραίοι), η συμμετοχή των γυναικών και των παιδιών στο έγκλημα και η απόδοση της τιμωρίας. Ειδικότερα εξετάζεται ο ρόλος της γυναίκας στον οικογενειακό βίο και η διαφορετική αντιμετώπισή της σε σχέση με τον άνδρα στο αδίκημα της μοιχείας. Συμπερασματικά, επιχειρούμε να εξετάσουμε τις διαδικασίες της ποινικής δικονομίας και τιμωρίας σε σχέση με την τοπική κοινωνία και τη μητρόπολη, την εκλογίκευση της απόδοσης δικαιοσύνης σύμφωνα με τις τρέχουσες ανάγκες, αλλά και την υπονόμευση του δικαίου, συχνά από το ίδιο το κράτος, είτε ως έκφραση κοινωνικής και πολιτικής κρίσης είτε ανάλογα με τις κοινωνικές και πολιτικές επιταγές. Γίνεται αναγωγή σε συμφραζόμενα περιοχών της δυτικής Ευρώπης, και ειδικότερα του βενετικού κράτους, ώστε η περίπτωση της Κρήτης να αντιμετωπιστεί ως αναπόσπαστο τμήμα του ευρύτερου γεωγραφικού χώρου. Τέλος, ακολουθεί δημοσίευση επτά εγγράφων, πίνακας των βραχυγραφιών και των ανέκδοτων πηγών και βιβλιογραφία (ελληνόγλωσση-ξενόγλωσση). Αν και αφετηρία και αρχική βάση της εργασίας αποτέλεσε o 16ος αιώνας, κατά το παρόν στάδιο επεξεργάζομαι εκ νέου τη διατριβή, ενισχύοντας το υλικό από τον 17ο αιώνα, με πρόθεση τη δημοσίευσή της.