Ιερή Historia: οι αποκλίνουσες διαδρομές ενός είδους μεταξύ Δύσης και Ανατολής: από τη Δωεδεκάβιβλο του Δοσίθεου Ιεροσολύμων στην Εκκλησιαστική Ιστορία του Μελέτιου Αθηνών

Abstract

The thesis is concerned with two texts of early modern Greek historiography composed around 1700. These are Istoria peri ton en Ierosolimois patriarcheysanton, better known as Dodekavivlos by Dositheos of Jerusalem, and Ekklisiastiki Istoria by Meletios of Athens. The thesis comprises three parts. The first part discusses the correlation between the two texts and their authors, as well as problems related to their material character. Namely, the intellectual and ecclesiastical relations between the two clergymen along with the role of Chrysanthos Notaras as a significant medium between the above mentioned men and their work are presented. Moreover, editing and publication issues, which extend to Modern Greek Enlightenment and concern the above mentioned texts are brought up. Also, the intrinsic genre relation between the two texts is discussed and their treatment as ecclesiastical history is suggested. Finally, their content is depicted. The first “Intermezzo” (Parekvasi A) deals with the milestone 17th and 18th centuries, while a genealogy of ecclesiastical history from its origins to Late Antiquity and European Religious Reformation is outlined in the introduction of the thesis. The genre continuity between the aforementioned texts of ecclesiastical history written in the Ottoman Empire around 1700 and respective ones composed by Protestants and Catholics in Germany, Italy and France at the end of 16th and 17th centuries constitutes the subject matter of the second part. Controversial theology is deemed a significant analytical category as it points out a further intrinsic link between the two texts. That is to say, both attempt to refute the comprehensive uniat historical and theological interpretation suggested by Leon Allatios in the middle of 17th century. After the second “Intermezzo” (Parekvasi B), which is concerned with the material and intellectual prerequisites of the interaction between the historiographic texts of the Western and Eastern Europe, the third part expands on issues of historical methodology (for example, it is characteristic that both texts depend on Nomiki Synagogi by Dositheos). It is suggested that the intellectual activity of Dositheos should be studied in relation to Positive Theology of Catholic Reformation. Also, Dodekavivlos should be correlated to the concept of Historia Sacra in its broad sense, which consisted of a great variety of literary genres and flourished in Italy after the Council of Trent. From the other hand, the course of the European historiography during the 16th and 17th centuries is outlined in accordance to the footnotes of Meletios. It is suggested that Ekklisiastiki Istoria should be related to the tradition and methodology of the French ecclesiastical history in the second half of the 17th century. Moreover, the way some crucial concepts (old/new, science, truth) are treated by the two authors is studied. Finally, the study of Meletios’ work enables us to understand its links with the rich fields of knowledge which constituted modern Historia in a unique conceptual broadness in Europe during the 17th century. The conception and intellectual influence of the two texts, in contrast to the editorial fate of Dodekavivlos and Ecclesiastiki Istoria, is discussed in the conclusion.

Αντικείμενο μελέτης είναι δύο έργα της πρώιμης νεοελληνικής ιστοριογραφίας που συντέθηκαν γύρω από το έτος 1700. Πρόκειται για την Ιστορία περί των εν Ιεροσολύμοις πατριαρχευσάντων, γνωστότερη ως Δωδεκάβιβλος, του Δοσίθεου Ιεροσολύμων και την Εκκλησιαστική Ιστορία του Μελέτιου Αθηνών. Η διατριβή χωρίζεται σε τρία Μέρη. Στο Α' Μέρος αναζητούνται οι εξωτερικές συνδέσεις των δύο έργων και των συγγραφέων τους, καθώς και τα στοιχεία της υλικής τους υπόστασης ως εκδομένων βιβλίων. Συγκεκριμένα, παρουσιάζονται οι πνευματικές και εκκλησιαστικές σχέσεις των δύο ιεραρχών, σε στενή συνάρθρωση με τον ρόλο του Χρύσανθου Νοταρά ως σημαντικού ενδιάμεσου ανάμεσα στους ίδιους και τα έργα τους. Επίσης, θίγονται θέματα επιμέλειας και έκδοσης των δύο έργων, που φτάνουν μέχρι και τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Παράλληλα, διερευνάται η εσωτερική, ειδολογική συγγένεια των δύο έργων και προτείνεται η ένταξή τους στο είδος της εκκλησιαστικής ιστορίας, ενώ παρουσιάζεται και το περιεχόμενό τους. Η Παρέκβαση Α΄ αναφέρεται στην ιστορική καμπή του 17ου-18ου αιώνα, ενώ ήδη με την Εισαγωγή έχει παρουσιαστεί μια γενεαλογία της εκκλησιαστικής ιστορίας, από τις απαρχές της στην Ύστερη Αρχαιότητα μέχρι και τις Θρησκευτικές Μεταρρυθμίσεις στην Ευρώπη. Η γραμματολογική συνέχεια ανάμεσα στα δύο έργα εκκλησιαστικής ιστορίας που γράφτηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία γύρω στα 1700 και σε αντίστοιχα έργα γραμμένα από Προτεστάντες και Καθολικούς στη Γερμανία, την Ιταλία και τη Γαλλία του τέλους του 16ου και του 17ου αιώνα απασχολεί το Μέρος Β'. Σε βασική αναλυτική κατηγορία αναδεικνύεται η αντιρρητική θεολογία, η οποία θα αποκαλύψει μια ακόμα εσωτερική σύνδεση των δύο έργων˙αμφότερα επιχειρούν να ανασκευάσουν το ενωτικό ιστορικό-θεολογικό σχήμα που διατύπωσε με ολοκληρωμένο τρόπο στα μέσα του 17ου αιώνα ο Λέων Αλλάτιος. Μετά από την Παρέκβαση Β', που αφορά τις υλικές και πνευματικές προϋποθέσεις ενός διαλόγου των ιστοριογραφικών έργων μεταξύ Δύσης και Ανατολής, το Μέρος Γ΄καλείται να διερευνήσει ζητήματα ιστορικής μεθόδου (χαρακτηριστική είναι η εξάρτηση και των δύο έργων από τη Νομική Συναγωγή του Δοσίθεου). Εκείνο που προτείνεται είναι να μελετηθεί το σύνολο της πνευματικής δράσης του Δοσίθεου σε αναλογία με τη Θετική Θεολογία της Καθολικής Μεταρρύθμισης, ενώ ειδικά η Δωδεκάβιβλος να ενταχθεί στην ευρύχωρη έννοια της Historia Sacra˙μια έννοια που συγκεντρώνει μεγάλη ποικιλία θρησκευτικών γραμματολογικών ειδών και κυριάρχησε στην Ιταλία τον αιώνα μετά τη Σύνοδο του Τρέντο. Από την άλλη, παρακολουθώντας τα ίχνη των παραπομπών του Μελέτιου, σκιαγραφείται η πορεία της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας μέσα στον 16ο και τον 17ο αιώνα. Ουσιαστικά, προτείνεται να συνδεθεί η Εκκλησιαστική Ιστορία με την παράδοση και τη μεθοδολογία της Γαλλικής Σχολής Εκκλησιαστικής Ιστορίας του β΄μισού του 17ου αιώνα. Παράλληλα, μελετάται η αντιμετώπιση κάποιων κρίσιμων εννοιών (αρχαίο/νέο, επιστήμη, αλήθεια) από τους δύο συγγραφείς. Τελικά, επισκοπώντας το σύνολο της εργογραφίας του Μελέτιου γίνονται αντιληπτές οι αναλογίες της με εκείνο τον πλούτο και την ποικιλία πεδίων της γνώσης που κατά τον 17ο αιώνα συναποτελούσαν τη νεοτερική Historia, με μια νοηματική ευρύτητα που δεν θα γνωρίσει ξανά ο όρος στην Ευρώπη. Στον Επίλογο συζητείται η πνευματική απήχηση και πρόσληψη των δύο έργων, όπως αυτή συναρτάται με την εντελώς διαφορετική εκδοτική τύχη της Δωδεκαβίβλου και της Εκκλησιαστικής Ιστορίας.